Portret van een nauwelijks bekende belangrijke Nederlandse sterrenkundige
[Recensie] Het verband tussen de Leidse Kaiserstraat met de daar in de nabijheid gelegen Sterrewacht – zo en niet anders gespeld – is weinigen bekend. Want de naamgever van die straat, Frederik Kaiser, is weliswaar Nederlands grootste sterrenkundige van de negentiende eeuw, maar tot op heden zegt zijn naam weinigen iets. Toch was deze Kaiser in zijn tijd een zeer bekende Nederlander. Met deze biografie brengt Rob van den Berg (1961) daar verandering in. Deze wetenschapshistoricus aan de Universiteit Leiden, die in 2021 promoveerde op de biografie van de Nederlandse scheikundige Jacobus Henricus van ’t Hoff (Een gedreven buitenstaander), brengt in Een passie voor perfectie de persoon en het werk van Kaiser op een toegankelijke wijze tot leven.
Kaiser werkte meer dan veertig jaar aan de Leidse universiteit en hij – aanvankelijk autodidact – schopte het van simpel observator tot hoogleraar sterrenkunde. Door zijn taaie vasthoudendheid lukte het hem bovendien een nieuw observatorium, De Sterrewacht, gebouwd te krijgen waar hoogst nauwkeurige waarnemingen kon worden verricht. Tegelijk legde hij de grondslag voor de latere bloei van de Nederlandse astronomie. Als begenadigd leraar, inspireerde hij zijn studenten Hendrik Antoon Lorentz en Johannes Diderik van der Waals. Over onderwijs had hij trouwens uitgesproken ideeën. Voor Kaiser waren examens – zo stelt Van den Berg – niet eens een noodzakelijk kwaad: wie behagen schepte in de wetenschap had ze niet nodig en wie voor de wetenschap geen enkele geestdrift kon opbrengen, zou die ook niet krijgen door examens af te leggen.
Door zijn waarnemingen aan de komeet van Halley en onder meer ook de publicatie van een razend populair boekje De Sterrenhemel wist hij een groot publiek enthousiast te maken voor sterrenkunde. Van den Berg vertelt nauwgezet over zijn omgang met anderen in wetenschap en politiek (zoals minister Johan Rudolph Thorbecke die erg zuinig was), over zijn aanvaringen en zijn successen. Verder krijgen we een scherp beeld van de man met zijn sterke en mindere kanten. Van den Berg vertelt ook over Kaisers herkomst, zijn familie en zijn zwakke gezondheid. Het talent van Kaiser werd al vroeg herkend, en de mensen die hem steunden en hielpen brengt Van den Berg ook prachtig in beeld. De biograaf laat ook zien hoe hij bij de scheepvaartsector betrokken was. Sterrenkunde en plaatsbepaling op zee hebben technisch en theoretisch veel met elkaar te maken. Van den Berg beschrijft ook de sterrenkundige technieken, inzichten en ontwikkelingen van die tijd.
Kaiser wist vele landgenoten uit alle windstreken te bewegen om de portemonnee te trekken voor de bouw van een nieuwe Leidse Sterrewacht. Met ijzeren volharding zorgde Kaiser er vervolgens voor dat de krakkemikkige behuizing op het dak van het Academiegebouw uiteindelijk in 1861 kon worden verruild voor een gloednieuw gebouw in de Leidse Hortus. Zoals Kaiser door gedreven en vasthoudende vakmanschap vele verre hemellichamen in beeld wist te brengen, zo zet Van den Berg door deze uiterst leesbare studie terecht de spotlights op deze wetenschapper. Deze van passende en fraaie illustraties voorziene biografie met register en literatuurlijst is een vreugde om te lezen. Van den Berg beschrijft het leven en werk van Kaiser zeer levensecht en zet hem helder neer te midden van de roerige contexten van nationale en internationale wetenschap, samenleving en politiek.
Een passie voor perfectie is een rake titel voor deze prachtige biografie over de belangrijke gedreven wetenschapper die Frederik Kaiser was.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
