"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Een volstrekt nutteloos mens

Zaterdag, 18 juli, 2015

Geschreven door: Jori Stam
Artikel door: Claudia Zeller

Handboek literair verantwoord moorden

Jori Stam (1987) is een literaire moordenaar. Ik heb het even nageteld: in meer dan de helft van de tien verhalen in Een volstrekt nutteloos mens legt ten minste één van de personages het loodje. Opgeruimd staat netjes, zou je zeggen, maar op een enkele uitzondering na zijn het juist niet de volstrekt nutteloze mensen die sneuvelen. Het debuut van Jori Stam is een in bloed, dood en verderf gedrenkte bundel die je geregeld de stuipen op het lijf jaagt.

Daarbij komt dat de meeste verhalen zich afspelen op nogal desolate of afgelegen plekken: van de Noorse fjorden en de Veluwe tot een tankstation langs de snelweg en kerstavond in een bejaardentehuis – niet bepaald plekken die je associeert met gezelligheid. De observaties van de verteller werken die kille sfeer vanaf het titelverhaal in de hand:

‘Hij keek door het verduisterde autoraam naar buiten, zoekend naar wilde dieren die op dit vroege tijdstip vaak ter hoogte van de bosranden stonden. Over het fjord vloog een troep aalscholvers. Hij haalde een korrel slaap uit zijn ooghoek en had via de achteruitkijkspiegel kort oogcontact met de politieagent in de bestuurdersstoel.’

Dit soort filmscriptachtige scènes met oog voor het nu eens verrassende, dan weer lullige detail zetten de toon, en van die toon wordt ook niet afgeweken. In die zin is Een volstrekt nutteloos mens een vrij stijlvaste bundel. Overigens kan die stijlvastheid gekoppeld worden aan het gebruik van één bepaald leesteken. Stam toont zich namelijk een adept van de gedachtestreep en zet deze vooral in om het ongemak waarmee zijn personages worstelen nog een extra zetje te geven door ze in al hun glorieuze lulligheid te tonen: ‘Akkermans’ voorhoofd glom van het zweet – zijn grijze haar in golfjes achterovergekamd met glibberige gel.’

Dans Magazine

Pathologie van de nutteloze mens

Dat neemt niet weg dat er sprake is van een aantal kinderziektes. De taal is niet vrij van clichés, en de stijlvastheid gaat gepaard met een zekere inhoudelijke eenkennigheid. Want bij alle narigheid overheerst toch de nostalgie van de man van middelbare leeftijd en zijn verlangen naar betere tijden. Die betere tijden zijn uitsluitend in het verleden gesitueerd en worden omgeven van een zweem van puurheid en echtheid: ‘Zijn vorige auto maakte nog kabaal als je het gaspedaal stevig indrukte.’ Vanuit dit verlangen en de daarmee gepaard gaande onvrede ontwikkelt Stam een pathologie van de nutteloze mens die een breed spectrum beslaat. Niet zo brave huisvaders, eenzame engerds en wraakzuchtige (klein)zonen bevolken de verhalen, die lijken op een verzameling processen-verbaal van een wel bijzonder ruige week.

Maar het nutteloze, waar schuilt dat nou eigenlijk in? Voornamelijk in de nutteloze handelingen van de personages, en in hun hang naar herhaling. Herhaling en het volgen van een zeker patroon zijn natuurlijk kenmerkend voor seriemoordenaars. En in het ritueelachtige herhalen van schijnbaar alledaagse handelingen – het drinken van een flesje Fristi bijvoorbeeld – schuilt een zekere doelmatigheid, alsof je beter eerst kunt oefenen voordat je echt kunt leven.

Voorbereiden op de catastrofe

Een voltrekt nutteloos mens gaat daarom ook over controle. Over zichzelf, maar ook over het lichaam van de ander. Dat lichaam van ‘de ander’ komt naar voren in verschillende gedaantes: als paardachtig meisje, als opgemaakte of in stukken gezaagde lijk, maar ook als begerenswaardig en daarom onbereikbaar jong meisje. De afstand tot het lichaam van de ander komt daarbij vooral naar voren in niet geslaagde pogingen tot communicatie, bijvoorbeeld in het eerder in De Revisor verschenen verhaal ‘Rhodos.jpg’:

‘Sorry dat ik zo laat ben.’
‘Dat is niet erg.’ Hij drukt op de knop om de motor te starten. Het blijft stil, alsof de knop ergens mee in verbinding staat.
‘Nu missen we vast de trein.’
Hij wil iets zeggen. Dat hij harder zal gaan rijden of een kortere route kent. Maar hij  wil een boete riskeren en kent helemaal geen andere weg. En daarom zwijgt hij, zoals  zo vaak als ze iets anders doet dan het stellen van een vraag.

Die verhouding tot het lichaam van de ander verschilt van verhaal tot verhaal, en juist deze gevarieerdheid zorgt voor een gelaagdheid die de bundel het niveau van de gemiddelde literaire thriller doet ontstijgen.

De omslag is trouwens prima.


Eerder verschenen op Recensieweb


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.

Boeken van deze Auteur:

Oregon

Auteur:
Jori Stam
Categorie(ën):
Literatuur

Een volstrekt nutteloos mens

Een volstrekt nutteloos mens