Plateau d’amuses à déguster, bon appétit!
[Recensie] Twee jaar geleden las ik Een zomer met Proust van Antoine Compagnon, gewoon om eens te proberen, te proeven of de interesse die er was, wel klopte met wat me te wachten stond. Het was geen dik boek, de hoofdstukken waren kort en goed te behappen. Dat is zo goed bevallen dat ik de smaak te pakken had en ook Een zomer met Montaigne graag wilde lezen.
Weer zijn de hoofdstukjes kort. Er is een helder voorwoord van de auteur, waarin hij vermeldt dat het een ordeloze ‘zonder overwegingen vooraf’ selectie is geworden van favoriete fragmenten en allerlei stukken en thema’s die niet mochten ontbreken. Dus liet ik me verrassen, want ik wist bijna niets van deze filosoof, hoewel hij wel vaak geciteerd wordt.
Wie was Montaigne?
Michel Eyquem de Montaigne werd in 1533 geboren in Bordeaux, zijn vader was er burgemeester en voedde zijn zoon op in de geest van een zeer radicale, toenmalige humanistische traditie. De nadruk werd gelegd op nederigheid en harden aan de natuur, en hij moest ’tot het volk’ gebracht worden, zodat hij zich aan hen zou binden en verplichten. Dit zijn ook de onderwerpen waarover hij later schreef in zijn essays, waarmee hij in 1572 begon en waar hij mee doorging tot aan zijn dood in 1592.
Montaigne werkte die essays regelmatig bij door aantekeningen te plaatsen in de kantlijnen. In zijn essays bestudeert hij de mensheid en dan vooral zichzelf. Daarmee was hij de eerste die een psychologie van zichzelf schreef aan de hand van allerlei morele en filosofische vraagstukken en werd hij voorloper van het literaire genre van het essay.
Oorlogen en godsdienst
In Frankrijk was het van 1562 tot 1592 nogal onrustig. Er waren burgeroorlogen, waarvan Montaigne zei dat die erger zijn dan andere oorlogen, omdat ze broers en vrienden tegen elkaar opzetten. Net als zijn vader werd ook Montaigne benoemd tot burgemeester van Bordeaux, onder zijn bestuur brak de pest uit. In De essays beschrijft hij de beproevingen die hij heeft moeten doorstaan. Een voorbeeld is de Bartholomeusnacht*. In Over wat nuttig en eerbaar is schrijft hij over het doel en de middelen, het belang van de staat. Het machiavellisme, “iemand krijgt een vrijbrief om te liegen, zijn woord te breken, te doden in het algemene belang, als daardoor de stabiliteit van de Staat wordt gewaarborgd – want dat wordt gezien als het hoogste goed”, wijst hij af.
Lichaam en geest
Montaigne hekelt het taboe dat er rust op het spreken over seks en alles wat daarbij hoort. Het hoofdstuk waarin Compagnon dit ondergebracht heeft heet Een Hermafrodiet. Hierin gaat het over ene Germain, die geboren was als Marie. Er deden in de tijd van Montaigne praatjes de ronde dat zijn mannelijk lid tevoorschijn was gekomen toen hij een aanloop nam voor een sprong. Die praatjes werden een liedje waarin meisjes gewaarschuwd werden vooral geen grote sprongen te nemen. Om aan te geven dat de onderwerpen gevarieerd zijn komt hier een stukje uit Wil hij wel altijd wat wij zouden willen dat hij wil? Het was Montaigne opgevallen dat ‘het orgaan’ niet altijd op zijn bevelen reageert en zich gedraagt als een wezen met een eigen wil.
“[…] die zich de identiteit voorstelt als een klein theater van de psyche, een schouwtoneel waarop verschillende instanties met elkaar praten en strijden: de geest, de wil en de verbeelding.”
Wat ontsnapte er nog meer niet aan Montaignes aandacht?
- De kunst van het vrede hebben in oorlogstijd.
- Het schrijven in de volkstaal, zodat zijn naaste verwanten zijn geschriften ook konden lezen.
- Reizen, in beweging zijn, onderricht je in scepticisme; Aristoteles dacht en onderwees heen en weer stappend.
- De Oude Wereld heeft de Nieuwe Wereld onderworpen met brute kracht.
- Filosoferen is leren hoe je sterven moet.
Door Een zomer met Montaigne maak je op een laagdrempelige manier kennis met Montaigne. Het is of je samen met een ooggetuige een reis maakt in de zestiende eeuw. De onderwerpen zijn verre van abstract, het zijn stuk voor stuk thema’s die mensen bezig hielden en houden. Juist dat menselijke aspect en het feit dat Montaigne zijn tekortkomingen benoemde, maakt dat je als lezer regelmatig met een glimlach zit te lezen. Hij schreef ook nog een lofrede op de vriendschap: “in de voorname traditie van Aristoteles, Cicero en Plutarchus […] wat wij doorgaans vriendschap noemen zijn slechts kennissen en banden die wij met elkaar aangeknoopt voor een bepaalde gelegenheid, uit een bepaald belang, waardoor onze geesten het wel met elkaar kunnen vinden. Bij die vriendschap waar ik het over heb, smelten geesten samen en vermengen zich tot zo’n volledige eenheid dat zij naadloos in elkaar opgaan.”
Een aanrader voor de beginnende Montaigne lezer.
*De Bartholomeusnacht of (Parijse) bloedbruiloft was een massale moordpartij op hugenoten in Parijs, in de nacht van 23 op 24 augustus 1572. In de loop van de volgende maanden verspreidde zich een golf van geweld over heel Frankrijk, waarbij tussen de 5000 en 30000 hugenoten de dood zouden vinden. [Wikipedia]
—
Eerder verschenen op Met de neus in de boeken
