"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Er is geen daar daar

Vrijdag, 5 april, 2019

Geschreven door: Tommy Orange
Artikel door: Istvan Kops

Een stem voor de natives

[Recensie] De Verenigde Staten van Amerika zijn altijd geframed als de plek van de onbegrensde mogelijkheden. Als een plek waar je alles kunt bereiken ongeacht je herkomst als je er maar genoeg je best voor doet. De roman Er is geen daar daar begint met een bijzonder sterk en indrukwekkend essay waarin korte metten wordt gemaakt met dit beeld. In het essay lezen we hoe de native american vanaf het allereerste begin dat het nieuwe continent werd gekoloniseerd, door Europeanen werd onderdrukt, vervolgd en weg gemarginaliseerd tot aan de dag van vandaag toe. Ondertussen zijn de natives bijna helemaal afgesneden van hun oorspronkelijke gronden en vervreemd geraakt in een stedelijke samenleving die niet de hunne is en die hen niet wil hebben en kennen. En toch lukt het hen op de één of andere manier te overleven, want het indiaanse bloed kruipt waar het niet gaan kan. Een prachtige passage in het essay maakt dit maar al te duidelijk: “Het geluid van de snelweg is ons bekender dan dat van een rivier, het gehuil van een trein in de verte bekender dan wolvengehuil, de geur van benzine en natgeregend asfalt, de geur van rubber is ons bekender dan die van cederhout of salie (…). Alles is nieuw en is tot ondergang gedoemd. We rijden in bussen, treinen en auto’s op, over en onder vlakten van beton. Terugkeer naar het land is nooit de essentie van de indiaan geweest. Het land is overal of nergens.”

In Er is geen daar daar volgen we twaalf native americans, die allen direct of zijdelings iets met elkaar te maken hebben. Allen zijn onderweg naar de Big Oakland Powwow. De powwow is een indiaanse traditie, een feestelijke ceremonie waarbij indianen bijeenkomen om te dansen en zingen en om muziek te maken. Het doel van de powwow is om de indiaanse tradities te bewaren en door te geven aan volgende generaties. Dat doorgeven gebeurt vooral door het vertellen van verhalen. Meerdere malen in het boek wordt door verschillende personages aangegeven hoe belangrijk die verhalen zijn. De moeder van één van de natives die we volgen, brengt dit prachtig onder woorden:

“Ze zei dat we alleen maar kunnen doen wat we kunnen, en dat het monster, namelijk de machine die de overheid was, niet van plan was zich even de tijd te gunnen om terug te kijken naar wat er was gebeurd. Om iets recht te zetten. En dat het enige dat we konden doen, alles te maken had met begrip: we moesten begrijpen waar we vandaan kwamen, wat er met onze mensen was gebeurd, hun nagedachtenis eren door goed te leven, door onze verhalen te vertellen.”

Dat doorgeven van verhalen is precies wat Dene Oxendene, één van de natives in het boek, zich ten doel heeft gesteld. Hij is op zoek naar de verhalen van andere natives die hij op video vastlegt. Als hij voor een commissie staat om een financiering voor zijn project te krijgen, geeft hij de leden van die commissie onder andere het volgende ter overweging mee: “We hebben het verhaal van de stedelijke indiaan nog niet gezien. Het enige wat we hebben gezien is één groot cliché, wat er de oorzaak van is dat er sowieso niemand interesse meer heeft voor het inheemse verhaal en dat is zo verdrietig, het is verdrietig dat dat verhaal niet eens meer weet te boeien, maar wat nog belangrijker is: het verhaal wordt zo gebracht dat het zielig wordt, en wij houden dat in stand.” Tommy Orange heeft deze boodschap van zijn personage zelf goed ter harte genomen, want met Er is geen daar daar heeft hij een bijzonder boeiende mozaïek van verhalen geschreven die zowel compromisloos als liefdevol is.

Boekenkrant

De titel van het boek komt voor het eerst ter sprake als één van de personages refereert aan de autobiografie van Alice B. Toklas van Gertrude Stein, waarin ze onder meer beschrijft dat de plek in Oakland waar ze opgroeide zo veranderd was en dat er zo veel gesloopt en nieuw gebouwd was dat het ‘daar’ van haar kindertijd, het ‘daar daar’ er niet meer is. Dit is precies van toepassing op het leven van de meeste natives, die het contact zijn kwijtgeraakt met hun tradities en die constant op zoek zijn naar hun plaats in de hedendaagse urbane maatschappij. Dat dit gebeurt met vallen en opstaan is een groot understatement. In Er is geen daar daar is het vooral somberheid troef. Drankmisbruik, huiselijk geweld, criminaliteit en ontbrekende ouders vormen de rode draad van de levens van de personages die we een tijdje mogen volgen. Alsof ze het al niet moeilijk genoeg hebben worden ze ook nog eens constant verkeerd begrepen door hun omgeving en wordt er constant een verkeerd beeld van ze neergezet. Veelzeggend is een referentie van één van de natives naar One Flew Over the Cukoo’s Nest. Hij was dol op het boek, maar toen de  film uitkwam was hij pisnijdig. De film die destijds met Oscars overladen werd gaf de native, de verteller van het boek, de rol van een zwijgende en stoïcijnse idioot. Het is precies het beeld dat Dene Oxendene probeert te bestrijden.

Er is geen daar daar kent een einde dat zowel schrijnend als hoopvol is en dat is een bijzonder knappe prestatie van de auteur. Hij weet het lot van zoveel vergeten mensen op een prachtige manier op de kaart te zetten. Er is geen daar daar is dan ook een belangrijke roman die het verdient door een breed publiek gelezen te worden.

Voor het eerst verschenen op De Leesclub Van Alles