Verpoppen tot andere mensen
De Pakistaanse Mohsin Hamid schreef een roman die alle grenzen doorbreekt, de aardrijkskundige natuurlijk, maar ook die van ruimte en tijd. Het boek zaait verwarring en lijkt in geen enkel literair genre te passen. “We zijn allemaal migranten,” lees je, en meteen ervaar je ook hoe dat voelt.
[Recensie] “Mensen in de stad kregen een andere verhouding met ramen,” schrijft Mohsin Hamid in Exit West. Waar deze voorheen uitzicht boden op de blauwe lucht en deden dromen van de vrijheid, waren het poorten geworden waar de dood doorheen kwam, in de gedaante van een kogelregen, maar veel vaker nog in die van een schervenstorm, veroorzaakt door de ontploffing van een straatbom. Het was ooit anders geweest in de niet bij naam genoemde stad waar Nadia en Saïd wonen.
Hij was een neutraal geklede jongeman die nog bij zijn ouders woonde en voor een reclamebureau werkte. Zij ging traditioneel in een lang zwart gewaad gekleed, maar wanneer ze na de dagtaak de deur van het verzekeringskantoor uitstapte, zette ze wel een helm op en reed ze op haar motorfiets naar haar eigen flat, waar ze zich overgaf aan paddo’s en vinyl. De twee leerden elkaar kennen op avondles en begonnen al gauw een relatie, al kon seks voor het huwelijk niet volgens Saïd. Nadia kon hem wel overtuigen elkaar op andere manieren te bevredigen.
De stad waar Nadia en Saïd wonen zou best wel eens Damascus kunnen zijn, begin je na een tijd te vermoeden. Er heerst een burgeroorlog in het land. De stad wordt daardoor overspoeld door vluchtelingen. Rebellen krijgen bepaalde wijken in handen. De overheid legt het telefoonnetwerk plat uit veiligheidsoverwegingen en ga zo maar door. Dat belletje moet uiteindelijk wel gaan rinkelen. Of is het een alarmbelletje dat we horen? Want de toestand verslechtert zienderogen. Wanneer zowel het reclamebureau als het verzekeringskantoor er de brui aan hebben gegeven, lijkt het buitenland de enige uitweg voor Nadia en Saïd. “Deuren kregen eveneens een ander effect op mensen,” schrijft Hamid, verwijzend naar het fabelachtige gegeven dat de deuren in zijn Exit West steevast toegang geven tot andere plaatsen, op Mykonos bijvoorbeeld, of in Londen of Californië.
Mohsin Hamid schoot tien jaar geleden als een vuurpijl door het firmament van de internationale literatuur toen zijn roman The Reluctant Fundamentalist op de shortlist van de Booker Prize stond. Het boek ging over een Pakistaanse moslim die naar de VS trok en daar de maatschappelijke ladder met rasse schreden beklom tot de aanslagen van 9/11. Tegen zijn wil werd hij vervolgens een fundamentalist. De kracht van het boek schuilde in de vorm: die van een monoloog waarin de man zelf vertelde hoe hij psychologisch in het nauw gedreven was. Ook in zijn tweede roman, How to Get Filthy Rich in Rising Asia, hanteerde Hamid een niet alledaags vertelstandpunt. De roman had de vorm van een self-helpboek en toonde je zogezegd de weg naar het succes. Hoeft het dan te verwonderen dat ook Exit West geen doordeweeks romannetje is geworden? Wellicht niet.
Aanvankelijk vermoed je dat deze roman een klassiek vluchtelingenverhaal zal brengen. Net op het moment dat je denkt het verhaal van Nadia en Saïd ook al eens in de krant gelezen te hebben, komt die passage met die deuren, een passage die trouwens al via een paar eerdere kleine intermezzo’s aangekondigd werd. Zo onderbreekt Hamid zijn verhaal bijvoorbeeld om in te zoomen op een zwarte die in de slaapkamer van een Australische opeens uit “het hart der duisternis” van haar kleerkast stapt. Geen bootvluchtelingen en containerdoden dus in Exit West, maar wel een paar Oosters aandoende magisch-realistische deuren.
Nadia en Hamid belanden uiteindelijk in Londen, waar de roman opnieuw een genretwist neemt. Die stad wordt immers door zoveel migranten overspoeld dat ze in een soort getto opgesloten worden, afgesloten van water en elektriciteit en gesurveilleerd door drones. Van daar worden de migranten naar een kamp gebracht van waaruit ze dagelijks naar de ‘London halo’ mogen reizen, een gigantische vluchtelingenopvang in de voormalige groene rand rond de stad, waar ze zelf hun veertig vierkante meter kleine huisje mogen bouwen. Terwijl zij daar mee bezig zijn, filosofeert Hamid over de hedendaagse staat van verscheuring die de wereld treft: landen vallen uiteen, steden willen zich afscheiden, miljoenen mensen zijn onderweg en met iedere verplaatsing drijven ze verder van elkaar af.
Dat is wat trouwens ook Nadia en Saïd overkomt, waarmee Exit West nog maar eens van genre vervelt, want onder alle maatschappij- en oorlogskritiek schuilt een tragisch liefdesverhaal met filosofische allures. Wanneer twee geliefden van huis en omgeving veranderen, laat staan van land en cultuur, moeten ze elkaar ook weer leren kennen, laat Hamid een van zijn personages zeggen. We verpoppen immers tot andere mensen. Dat die nadien nog even goed bij elkaar zullen passen ligt niet altijd voor de hand. Ook wie nooit verhuist, ziet de wereld om zich heen veranderen. Buren gaan en andere komen, en hoe langer je leeft, hoe groter de onthechting. “We zijn allemaal migranten,” zegt een bejaarde vrouw wiens kinderen op haar huis azen omdat het zoveel waard is geworden maar die zich niet laat vermurwen. Uiteindelijk evolueren we allemaal naar eenzaamheid en nostalgie, ervaren ook Nadia en Saïd, want steden die vandaag branden kunnen morgen weer opgebouwd worden, maar een gebroken mens wordt nooit weer heel.
—
Eerder verschenen in De Morgen
