"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Februari 1933

Vrijdag, 17 februari, 2023

Geschreven door: Uwe Wittstock
Artikel door: Roeland Dobbelaer

L’histoire se répète

[Column] De komende jaren zullen de meeste verkiezingen in de westerse wereld extreem spannend zijn, spannend omdat er rechtspopulisten en -nationalisten aan meedoen en serieus kans maken om aan de macht te komen. Na de nacht van 8 op 9 november jl. konden we weer gerust ademhalen omdat de ultrarechtse Republikeinen in de VS niet met een grote meerderheid de midtermverkiezingen wonnen.  Na 25 september konden we dat niet, toen won extreemrechts in Italië en kreeg het land van de Renaissance een neofascist als premier. Ik houd mijn hart vast voor de Provinciale Statenverkiezingen komende maart, waarbij ook indirect de leden van de Eerste Kamer worden gekozen. En zo zal het komende jaren blijven. Vaak komt extreem rechts niet met een absolute meerderheid aan de macht, maar worden ze gesteund of gedoogd door reguliere rechtse partijen en andere middenpartijen. Dan volgt er een periode van uitholling van de democratie waardoor een absolute macht wel ontstaat. Trump probeerde dat, Orban in Hongarije en zijn collega’s in Polen lukt dat vrij aardig. Overal worden rechten ingeperkt: het recht op abortus, vrouwenrechten, rechten van de LGTBQ+-gemeenschap, maar ook de vrijheid van meningsuiting. In de VS groeit met de dag de lijst van op scholen verboden studieboeken over bijvoorbeeld de evolutietheorie en romans over de strijd van minderheden.

Wie denkt dat het allemaal wel zal meevallen raad ik Februari 1933: de winter van de literatuur van Uwe Wittstock aan. Hierin lezen we hoe de nazi’s binnen zeven weken het Duitsland van vrijheid en democratie hadden omgebouwd tot een totalitaire dictatuur. In slechts zeven weken kan alles wat ons dierbaar is verwoest worden.

Heinrich Mann
We schrijven 21 februari 1933. Berlijn. Schrijver Heinrich Mann, de vier jaar oudere broer van Thomas Mann, heeft de dag ervoor naarstig met zijn vriendin Nelly overlegd wat ze moeten doen. Hij besluit dat hij moet vluchten, Nelly zal nog enige tijd blijven om te proberen zijn bezittingen te verkopen en andere zaken af te handelen. De weken ervoor is Mann uitgesloten van de Academie voor Literatuur waar hij jaren lid van was. Hij is bestempeld als schrijver die een anti-Duits geluid laten horen. Heinrich heeft zich, veel meer dan zijn broer Thomas, de afgelopen jaren kritisch uitgelaten over het opkomend nazisme en loopt gevaar om opgepakt te worden. Op 21 februari loopt hij rustig naar het station. Om niet op te vallen heeft hij nauwelijks bagage bij. Hij koopt een kaartje naar Frankfurt am Main, niet naar een grensplaats, ook dat valt te veel op. Een dag later steekt Mann bij het kleine plaatsje Kehl am Rhein de grens naar Frankrijk over. Hij is geen dag te laat vertrokken. Zijn huis in Berlijn wordt door de SA onderzocht en Nelly wordt meegenomen naar het politiebureau. Ze kan zich pas maanden later bij Mann in Zuid-Frankrijk voegen. Het stel zal nooit meer naar Duitsland terugkeren. Ook voor zijn broer, Nobelprijswinnaar Thomas Mann, is Duitsland niet langer veilig, net als voor vele andere kunstenaars, schrijvers, progressieve denkers en politici.

In Februari 1933 beschrijft literair criticus Uwe Wittstock de periode in Duitsland van zaterdag 28 januari tot en met woensdag 15 maart. Dat is de periode waarin Hitler en zijn trawanten de macht grepen. Niet via een staatsgreep, ook al boekte de NSDAP  de laatste jaren bij elke verkiezing flinke winst, maar door samenwerking met andere partijen werd 30 januari 1933 Hitler bondskanselier. Hitler versterkte zijn macht, door praktisch elke dag in deze periode nieuwe decreten en noodverordeningen uit te laten gaan waarin vrijheden werden beperkt en de SA en SS steeds meer hun gang konden gaan. Het is ook de periode van de Rijksdagbrand.

Kookboeken Nieuws

In Wittstocks boek lezen we van dag tot dag hoe het Duitse schrijvers, kunstenaars en opiniemakers in deze periode verging. Op basis van dagboeknotities en brieven heeft Wittstock in kaart gebracht wat hen in deze zeven weken overkwam. Veel schrijvers kunnen het aanvankelijk niet geloven, maar in no time werden boeken en theatervoorstellingen verboden, en vanaf maart startte de jacht op alles wat links en of Joods was;  half maart zaten er al duizenden mensen vast, waaronder de meest vooraanstaande schrijvers. De broers Mann, de bekende kinderen van Thomas Klaus en Erika Mann, schrijvers Bertolt Brecht, Alfred Döblin en velen anderen wisten ternauwernood te ontkomen. Veel anderen werden gearresteerd en vermoord.

Lessen uit het verleden
Wittstock besluit elke dag die hij beschrijft met een overzicht van wat er zich op de straat afspeelt: de moorden en aanslagen van voornamelijk extreem rechts, maar ook van linkse opposanten. Een voorbeeld: Vrijdag 3 februari: “In Annaberg in het Erstgebergte wordt voor het volkshuis een man van de democratische Reichsbanner doodgeschoten door nationaalsocialisten. Bij een vechtpartij in Duisburg-Hamborn verwonden nationaalsocialisten een communist zo erg dat hij op politiebureau overlijdt. In Berlijn-Moabit schieten nationaalsocialisten een achttienjarige en in Berlijn-Neuköln een eenentwintigjarige communist dood.” 81.

Februari 1933: de winter van de literatuur is een belangrijk boek, goed gedocumenteerd en het leert ons als gezegd lessen uit het verleden. In zijn voorwoord schrijft Wittstock: “Dit zijn geen heldenverhalen. Het zijn verhalen over mensen die in extreem gevaar raakten […] Tegenwoordig liggen de dingen gelukkig anders. Maar bij veel factoren zijn parallellen te zien: de groeiende kloof in de maatschappij. De voortdurende verontwaardiging op internet, die de wig steeds dieper drijft. De radeloosheid van het burgerlijke midden over hoe de verlokkingen van het extremisme weer ingedamd kunnen worden. Het groeiende aantal terreurdaden van rechts en soms van links. De toenemende Jodenhaat. […] Misschien is het dus geen slecht moment om onder de aandacht te brengen wat er na een fatale foutieve politieke beslissing met een democratie kan gebeuren.”

We zijn gewaarschuwd. U en ik!

Voor het eerst gepubliceerd in Bazarow Magazine