Dramatische, vernietigende maand
[Recensie] Het is bekend, na de machtsovername door de nazi’s, eind januari 1933, veranderde het klimaat in Duitsland razendsnel, zeker ook het literaire. Je weet van schrijvers die emigreerden, uitgevers die in de ban werden gedaan en boeken die op de brandstapel belandden. En toch, na lezing van Februari 1933 van Uwe Wittstock, met als ondertitel De winter van de literatuur, is de snelheid waarmee het Duitse literaire landschap werd vernietigd ronduit schokkend. Het lijkt een goed voorbereide overval, zo goed georganiseerd, dat er vrijwel geen ontkomen aan was voor schrijvers die zich hadden uitgesproken tegen het verderfelijke gedachtengoed.
De hoop verdwijnt snel
Uwe Wittstock geniet in Nederland nauwelijks bekendheid. Hij heeft een flink aantal non-fictieboeken op zijn naam staan. Hij is journalist geweest, verder was hij onder andere literair redacteur bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung en heeft hij een grote rol gespeeld in de Duitse literaire wereld. Nog trouwens, want hij is nog steeds behoorlijk actief.
Zijn meest recente boek is Februari 1933, waarvoor hij heeft geput uit dagboekfragmenten, columns en allerlei media. Een deel daarvan is niet eerder gepubliceerd. Het is een mengvorm van grote en kleine verhalen. Het grote verhaal is natuurlijk de politieke omwenteling en de opkomst van allerlei figuren die gedurende twaalf jaar bepalend waren en de wereld in het verderf stortten.
Dreiging
De ‘kleine’ verhalen gaan over allerlei publieke figuren, zoals schrijvers, uitgevers, journalisten en acteurs. Een aantal van hen voelden de bui al snel hangen, anderen waren minder alert. Ze dachten dat het wel zou meevallen. De nazi’s zouden het hooguit een paar maanden volhouden en dan weer van het toneel verdwijnen. Achteraf gezien kinderlijk naïef.
Want het liep even anders. Degenen die van het Duitse toneel verdwenen behoorden tot de culturele voorhoede, van wie een groot deel hun afkeer van het nazistische gedachtengoed publiekelijk had geuit.
De sloop van de hoogstaande culturele elite
Onder hen bevonden zich vele grote namen. Februari 1933 bespreekt hoe razendsnel het rijke literaire leven in een paar weken tot op de grond toe werd afgebroken. De verschillende leden van de familie Mann, Roth, Brecht, Döblin en vele anderen hadden geen keuze: het was vluchten of ten onder gaan. Velen van hen gingen naar Zwitserland, anderen naar Frankrijk, vooral Canary-sur-mer bleek een belangrijk toevluchtsoord, weer anderen zochten hun heil verder weg.
Veel aandacht besteedt Wittstock ook aan de afbraak van de Akademie, waarvan vele vooraanstaande cultuurdragers lid waren. Feitelijk bleven alleen enkele jaknikkers over. Al na een paar weken stelde het niets meer voor. Sommigen hadden de hoop om bijvoorbeeld in Zwitserland gezamenlijk op te trekken, maar dat kwam er niet van. Het bolwerk was gesloopt.
Onrustbarende nieuwsberichten
Wittstock heeft dit afgewisseld met onrustbarende nieuwsberichten. Hieruit wordt duidelijk hoe snel het geweld om zich heen greep, een golf van geweld die steeds groter werd.
De afwisseling van feiten, persoonlijke verhalen en nieuwsberichten werkt uitstekend. Ook al is het inmiddels bijna een eeuw geleden en is het meeste wel bekend, je blijft geboeid van begin tot einde. Februari 1933 is grondig, bij vlagen zelfs spannend en voor zover dat kan in een boek van ruim 300 pagina’s geeft het een volledig overzicht van die vreselijke maand.
Wat vooral blijft hangen is het moordende tempo waarin dit zich heeft afgespeeld. De sloop van de literaire wereld, de overhaaste vlucht van vele schrijvers en uitgevers, die vaak alles kwijtraakten, dat alles in een tijdsbestek van een paar weken.
De quotes op de achterkant zeggen alles: het is angstaanjagend, aangrijpend en indringend. Februari 1933 is een overweldigend verslag van een vreselijke maand, een belangrijk werk dat als waarschuwing kan dienen om duistere krachten niet te onderschatten.
—
Eerder verschenen op jkleest
