"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Geen Idee

Zondag, 10 september, 2017

Geschreven door: Jan Warndorff
Artikel door: Merel Kamp

Oprechte verwondering over de werkelijkheid

Recensie Jan Warndorff: Geen Idee

Over de auteur

Jan Warndorff (1965) is schrijver, vertaler en redacteur. Een aanzienlijk deel van zijn vroege leven bracht hij door in Afrika. In Nederland volgde hij een studie aan de Universiteit voor Humanistiek en sloot die af met een scriptie getiteld Humanistiek, Ortega en ik. Ook in Geen idee speelt de Spaanse filosoof Ortega een grote rol.

Over het boek

Boekenkrant

Van dit en het, zo heette het essay dat Warndorff in 1997 in deze krant publiceerde. Het is een korte versie van wat hij uitwerkt in Geen idee. “Een radicale herijking van het filosofische denken” en een “originele, bevrijdende levenscultuur”, noemt Warndorff het zelf. Dat is niet niks! En toch blijkt het doodeenvoudig. En toch ook weer niet. Zo gaat dat met eenvoudige dingen, die zijn vaak het moeilijkst.

Het probleem

De filosofie heeft – fenomenologische en existentialistische wendingen ten spijt – eeuwenlang de werkelijkheid en het leven over het hoofd gezien, is de boude stelling van Warndorff. Ze keek door het venster, maar zag daarbij steeds het glas over het hoofd, citeert hij Ortega. Het begin van dit vertrek uit de werkelijkheid lokaliseert Warndorff, mét Ortega, in het oude Griekenland. Waar Heraclitus naar een dynamische, veranderlijke werkelijkheid keek en concludeerde dat alles stroomt en we geen tweemaal in dezelfde rivier kunnen stappen, was Parmenides uit Eleas het daar niet mee eens. De ware werkelijkheid, zo meende hij, was het ene onveranderlijke en die moest door het menselijk verstand worden blootgelegd. Sinds deze “Eleatische afslag”, zegt Warndorff, zit Europa opgescheept met een werkelijkheid die tegenover ons geplaatst is – tegenover de mens als kennend subject. Zo is de filosofie volgens Warndorff al meer dan 2500 jaar “op weg naar de werkelijkheid”, schrijft hij en zijn we gewend geraakt de werkelijkheid te zien als een problematisch ‘iets’ dat zich “ergens op afstand bevindt”. Maar wat is de werkelijkheid dan wel? Wat hebben alle mensen met elkaar gemeen? Wat is het leven?

De oplossing

Nou, gewoon ‘dit’. De radicale herijking die Warndorff voorstelt, bestaat er onder andere uit dat we de werkelijkheid, ons leven, weer zien als een dynamisch “dit wat hier gebeurt”. Die realiteit vormt onze common ground; iedereen kan haar onderschrijven. De werkelijkheid is geen object van ons denken, geen idee – daar heb je die titel. Het leven is niet iets wat we moeten zien te begrijpen, aldus Warndorff, maar iets waarvan we zo veel mogelijk moeten zien te houden. Dat heeft uiteraard gevolgen voor de manier waarop wij leven, de ervaring krijgt voorrang op het denken. In vier intermezzo’s werkt Warndorff die cultuur op een zeer persoonlijke manier uit.

Reden om het boek wel te lezen

Warndorff vertelt zijn verhaal zonder enige pretentie. Zelden lees je zoveel oprechte verwondering terug in een filosofische publicatie. Het hoofdstuk Het leven als drama, waarin Warndorff het grote mysterie van ons bestaan benoemt, is daarin een hoogtepunt. Het herinnert ons aan de wonderlijke, fundamenteel onbegrijpelijke en soms ook pijnlijke gegevenheid van het leven.

Opvallende passage

Uit dat hoofdstuk: “Elke keer dat wij in de spiegel kijken, staart het mysterie ons aan. Al kunnen er vele jaren en misschien zelfs een heel leven voorbijgaan, zonder dat we het zien.” […] “In plaats daarvan worden wij zo goed als volledig in beslag genomen door de rollen die ‘de maatschappij’ ons opdringt, als burger, werknemer, cliënt en consument. En waar we ook kijken en ons bevinden […] van alle kanten en op allerlei manieren wordt ons voorgehouden dat onze aanwezigheid op aarde iets heel gewoons is, doodnormaal, niets om je druk over te maken, niets om lang bij stil te staan.” Als we hier wel iets vaker bij zouden stilstaan, denkt Warndorff, zou dat ons minder zelfvoldaanheid en deemoediger maken.

Reden om het boek niet te lezen

Sommige lezers zouden zich eraan kunnen storen dat Warndorff zich niet heel expliciet verhoudt tot de hele geschiedenis van de filosofie en hem bijgevolg een zekere naïveteit kunnen verwijten. Zij zijn gewaarschuwd: dit is geen academische studie, maar een persoonlijk filosofisch-spiritueel verhaal.

Wel had Warndorff meer woorden kunnen besteden aan hoe het ‘dit-hier’ van de dagelijkse dynamische werkelijkheid en het wetenschappelijk-objectiverende ‘het-denken’ naast elkaar kunnen (en ook moeten?) bestaan. Daar zit een onderbelichte spanning. Geen reden om dit boek niet te lezen, eerder reden voor nog een boek(je).

Eerder verschenen in Trouw

Boeken van deze Auteur: