Brave New Animal Dreamworld
Een mix van Aldous Huxleys Brave New World en George Orwells Animal Farm, daar lijkt de nieuwste roman van Peter Verhelst, Geschiedenis van een berg, nog het meest op. In dit dunne boekje, dat misschien beter een novelle genoemd zou kunnen worden, wordt een ongeciviliseerde aap gedomesticeerd, tot hij net zo ontwikkeld is als wij, de mens. De arrogantie die aan deze gedwongen beschaving ten grondslag ligt, wordt door Verhelst geridiculiseerd: in Geschiedenis van een berg confronteert hij ons op vermakelijke wijze met onze meest bespottelijke gewoontes.
De novelle begint geenszins vermakelijk, namelijk met de brute gijzeling van een aapachtige familie. Zij worden uit het wild gehaald en moeten in een Auschwitzgelijkende mars meelopen naar een voor hen onbekende bestemming. Een onmenselijke situatie, die des te pijnlijker is omdat Verhelst schrijft vanuit het perspectief van een van de gevangenen:
‘Hoe overleef je zoiets? Door te pakken wat je kunt pakken. Elke druppel water, elk maiskorreltje telt. Valt er iemand? Dan stap je over hem heen. Met gesloten ogen. Niet verdrietig zijn, want verdriet kost krachten.’
Eenmaal aangekomen in het parallelle universum dat Droomland genoemd wordt, dwingt de mens deze groep apen (en ook allerlei andere diersoorten) tot beschaving. Dit proces verloopt in stappen: zij moeten onder meer leren glimlachen, rechtop lopen, schrijven, spreken en converseren, waarbij die laatste twee niet met elkaar verward kunnen worden. Converseren is spreken over koetjes en kalfjes, kortom, praten zonder daadwerkelijk iets te zeggen. Met een speels sarcasme beschrijft Verhelst het uitwisselen van holle beleefdheden, een typisch menselijke gewoonte:
‘”Vandaag is een bijzonder belangrijke dag,” zei de mens. “Vandaag leren we te con-ver-se-ren.” We moesten een kring vormen. De mens kwam voor elk van ons staan en begon een conversatie zoals hij het verwoordde, over koetjes en kalfjes. […] We probeerden het van ’s ochtends tot ’s avonds. ’s Nachts werd ik soms wakker omdat iemand in zijn slaap vroeg: “Hoe gaat het met u? Goed? Met mij gaat alles goed, dank u.”‘
Dieren worden door het aanleren van dergelijke gebruiken telkens meer mens, terwijl de mensen zich ondertussen van hun dierlijkste kant laten zien (zo zijn er bezoekers van Droomland die almaar brutaler om ‘lekkere wijfjes’ vragen). Wanneer het civilisatieproces ten einde is en de aap tot een volwaardig mens geëvolueerd is, krijgt hij een gouden D opgespeld. Bovendien ontvangt hij een apparaat dat het summum van menselijke beschaving symboliseert: de mobiel.
Bekend thema, originele invulling
Het sarcasme ligt er dik bovenop, maar pijnlijk wordt het niet. Elke lezer herkent zichzelf in de mens, en kan de humor inzien van zijn eigen bespottelijke gedrag en gewoontes. Deze luchtigheid levert passages als bovenstaande op, die origineel en goed gevonden zijn. Geschiedenis van een berg is erg vermakelijk, totdat het utopische beschavingsideaal – waarvan al vanaf het begin vaststond dat het niet zo utopisch was als de mens ons wilde doen geloven – ontmaskerd wordt.
Anders dan Orwells en Huxleys literaire producten lijkt Verhelst novelle geen uitgesproken politieke lading te hebben – eerder propagandeert de auteur een algemeen cultuurrelativisme, waarin iedereen in zijn recht gelaten wordt. De keerzijde van deze gedwongen beschaving viel dan ook te verwachten, net zoals het geval is bij de vermenselijkte dieren in Animal Farm en de ‘gekweekte’ mensen uit Brave New World.
De climax, waarin natuur en cultuur botsen, is indrukwekkend en wederom origineel. Jammer is wel dat Verhelst zijn novelle daar niet mee laat eindigen: na de climax volgt een terugblik waarin de aap zijn eigen gedrag en keuzes onder de loep neemt. Zijn tot dan toe concrete acties en gedachten maken plaats voor abstracte, filosofische reflecties, hetgeen leidt tot uit de context gerukte en nietszeggende zinnen als:
‘Het ontroostbare troostende: dat ik het niet ben die mezelf of de woorden hoeft te begrijpen, maar dat er woorden zijn. Die mij begrijpen. Alsof ze precies de vorm hebben van het gat in mijn ziel.’
De luchtigheid en de speelsheid, die Geschiedenis van een berg tot een zeer vermakelijk verhaal maken, verdwijnen in het laatste deel. Met welk doel? Laten zien dat de aap zo ver geëvolueerd is dat hij nu zulke poëtische gedachtes heeft? Of is het juist een vorm van verzet tegen de opgelegde banaliteit van de menselijke samenleving? Misschien wil de auteur laten zien dat hij meer kan dan alleen speels sarcastisch zijn? Dat was wat mij betreft niet nodig geweest – Verhelsts thema is weliswaar bekend, maar zijn invulling is tot aan het laatste deel origineel, expressief en grappig.
—
Eerder verschenen op Recensieweb
