Een ware katholieke geest
Recensie van Rowan Williams, God ontmoeten in Paulus.
De schrijver
Rowan Williams is een van de meest respectabele theologen ter wereld. Bij een groot publiek is hij vooral bekend als aartsbisschop van Canterbury, het hoofd van de Anglicaanse kerkgemeenschap. Dit ambt bekleedde hij van 2002-2012. Williams is echter vooral een academisch theoloog, kenner van de oude kerk, een geleerde en een docent. En, minder bekend: dichter.
Thematiek
Gelet op de omvang is het boek een niemendalletje. Het is een boekje waarin Williams aan een breed publiek uitlegt wie Paulus was en waar hij voor stond. Dat lijkt simpel, maar zeker als je een academisch geweten hebt een klus waar het zweet je van uitbreekt. Williams heeft ongetwijfeld een hoop munitie gehaald bij zijn Anglicaanse vriend, de nieuw-testamenticus Tom Wright.
Toch verraadt ook zo’n kort boekje over Paulus het theologische genie van Williams. Je zou ook kunnen zeggen het ‘synthetische genie’. Paulus’ theologie is sinds jaar en dag een slagveld van theologisch gekibbel (welke brieven zijn wel en niet authentiek, heeft Paulus de werkelijke boodschap van Jezus vernietigd, getransformeerd of persoonlijk geconstrueerd? Was Paulus meer Jood of meer Griek? Misogyne freak of pionier van de christelijke vrijheid?). Williams’ genie blijkt onder andere uit het feit dat hij het academische slagveld overziet en vervolgens een rustige afgewogen richting inslaat, met een blik die ik ‘mild’ en ‘katholiek’ noem. Williams creëert geen onnodige wig tussen bijvoorbeeld Jezus en Paulus of tussen de authentieke brieven en de latere Paulinische brieven.
In het eerste deel beschrijft Williams de sociaal-culturele achtergrond van Paulus’ wereld. En inderdaad, wil je iets van het dynamiet in zijn boodschap begrijpen, dan wil je daar alles over weten. In het tweede deel probeert hij de kern van Paulus’ boodschap te vatten onder de noemer ‘een universeel welkom’. Tot slot verweeft hij die boodschap met het ‘christelijke universum’. Zo wordt een Paulus-boek toch gewoon een inleiding in het christendom. Die beweging typeert de synthetische geest van Williams. We leren niet zozeer Paulus kennen, maar via Paulus leren we God kennen.
Interessante stelling
“Er is niet zoiets als een religie in de eerste eeuw.” Dat klinkt vreemd voor een wereld die juist tot iedere straathoek toe met religie doordrenkt was. Williams probeert te tornen aan ons moderne beeld van religie: ‘wat is je godsdienst?’ of ‘bij welke religie hoor je?’. Paulus’ tijdgenoten zouden niets hebben begrepen van zulke vragen. Religieus zijn was onderdeel van je burger-zijn. Godsdienstigheid was niet een onderscheidende sociale activiteit. Dus ook wat Paulus predikte was geen nieuwe ‘religie’. Het was “een nieuwe wereldorde, een nieuwe manier om bij God en bij elkaar te horen”. Paulus heeft samen met anderen een nieuwe realiteit betreden waarin niets meer vanzelfsprekend was en alles wat men normaal vond “op het punt stond ontmanteld te worden”.
Mooie zin
“Er zijn ook passages waarin Paulus zo in beslag wordt genomen door zijn worsteling met de aard, de bedoeling en de aanwezigheid van God dat het taalgebruik en de logische basis ervan met de noorderzon verdwijnen.”
Reden om het boek niet te lezen
Vooral tegen het einde van het boek wordt het betoog te wollig. De specifieke stem van Paulus versmelt daar met het bredere élan van de vroege kerk. Paulus’ theologie zingt zich hoger en hoger een weg richting de viering van de eucharistie en de belijdenis van de drie-eenheid. Dat is wat mij betreft Williams’ goed recht, maar je verliest ‘de man Paulus’ daardoor wel uit het oog.
Reden om het boek wel te lezen
Het is toch weer een pareltje over Paulus. Williams klopt het stof van de christelijke geloofsgrammatica. Als je al geen christen was zou je het er spontaan van worden. Williams laat de revolutionaire ontdekkingen van het vroege christendom in hun frisse glorie stralen, juist ook door Paulus’ boodschap diep in de sociale context van zijn tijd te plaatsen. Op die manier krijgt het boek direct een hevige politieke lading. In een wereld van ‘outsiders’ en ‘insiders’ ontplofte in handen van Paulus het dynamiet van Gods onvoorwaardelijke welkom, is Williams claim.
Verder is het heel prettig dat Williams duidelijk laat merken dat hij Paulus soms ook gewoon een onuitstaanbare man vindt. Hij durft Paulus aangenaam scherp tegen te spreken. En toch buigt hij diep voor diens apostelschap en theologische inventiviteit. Een ware katholieke geest, kortom.
—
Eerder verschenen in Trouw
