Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne

[Recensie] Grensland is een heruitgave van de edities van 2014-2015, maar het  gaat slechts tot einde 2016. Historicus Marc Jansen begint zijn geschiedenis in de Oudheid. In 862 arriveerden de Zweedse Varjagen onder leiding van Rurik. Hij legde de grondslag voor de staat Kiev-Roes, waaruit Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland zijn voortgekomen. In 988 bekeerde vorst Vladimir zich tot het christendom. In de 11de eeuw was het land zelfs groter dan nu: 800.000 km² en Kiev telde 40.000 inwoners, zoveel als Parijs en meer dan Londen.

Maar vanaf 1223 vielen de Mongolen binnen en in 1240 werd Kiev verwoest. Vanaf 1328 werd Moskou de hoofdstad. In 1362/63 versloeg Litouwen de Mongolen. Het werd het grootste land van Europa ! In 1569 sloot het een unie met Polen. Via Polen kwam Oekraïne in contact met Renaissance, humanisme, Contrareformatie en kwamen er Jezuïetencolleges.

Vanaf de 15^de-16^de eeuw wonnen de kozakken aan invloed. In 1649 kregen ze zelfs een eigen staat, maar in 1654 legden ze de eed van trouw af aan de tsaar. Voor de Russen was deze ‘hereniging’ een eerste stap op weg naar inlijving. In 1667 werd Oekraïne na tien jaar oorlog verdeeld tussen Polen en Rusland, met de Dnjepr als scheidingslijn.

Tijdens Catharina de Grote verwierf Potjomkin in 1774 toegang tot de Zwarte Zee. En in 1783 veroverde hij de Krim, Tataars voor ‘Mijn heuvel’.  Hij stichtte Jekaterinoslav(1776, nu Dipro), Cherson (1778) en Sebastopol(1783).

Het Oekraïens nationalisme ontstond in de 19^de eeuw met een eigen woordenboek, grammatica, geschiedschrijving en met de gedichten van Taras Sjevtsjenko. Maar vanaf 1863 verbood de Russische overheid Oekraïense boeken, toneel, liederen en onderwijs. Rond 1900 waren de Oekraïners met 26 miljoen: 22,4 in Rusland, 3,8 in Oostenrijk-Hongarije.

Steenkool en ijzererts lagen in het zuidoosten. Hier was de industrialisatie zeer succesvol. De arbeiders waren vooral Russen en Europeanen, weinig Oekraïners. Idem voor de stadsbewoners: slechts 18% waren Oekraïners.

Na de Oktoberrevolutie ontstond de Oekraïense Socialistische Sovjet Republiek met 26 miljoen inwoners op 450.000 km². Maar de economie lag in puin, als gevolg van de oorlog, de burgeroorlog en het communisme. Dan volgde er in 1921-22 nog een grote hongersnood in de SU met 5 miljoen doden, van wie honderdduizenden in Oekraïne.

Vanaf 1929 begon Stalin zijn kruistocht tegen de boeren: 200.000 bedrijven werden geliquideerd, 850.00 koelakken gedeporteerd, alle graan opgeëist bij huiszoekingen. Gevolg: de Holodomor of massale uithongering in 1932-1933. Stalin wees buitenlandse hulp af en ging verder met de export van graan, boter, spek, eieren, vis, groenten ! Jansen spreekt van 2,5 tot 4 miljoen doden in Oekraïne en 5,5 tot 6,5 in heel de SU.

Het Molotov- van Ribbentroppact van 1939 kende het oosten van Polen en dus ook West-Oekraïne toe aan de SU. Zo kreeg de Oekraïense Sovjet Republiek er 93.000 km² en 8 miljoen mensen bij. In 1940 kwamen er nog 16.000 km² en 1,3 miljoen mensen bij van Roemenië.

Bij de inval van 21 juni 1941 viel Oekraïne snel in Duitse handen. Veel Oekraïners zagen de Duitsers als bevrijders, maar de Duitsers sloten hun leiders Stetsko en Bandera op in een concentratiekamp. Zij wilden van Polen, Wit-Rusland en Oekraïne een agrarische kolonie maken, zonder Slavische Untermenschen en met 10 miljoen Duitse en Nederlandse boeren.

De Oekraïense Joden werden massaal geëxecuteerd, met als toppunt Babi Jar bij Kiev, waar 33.771 Joden werden vermoord op 29-30 september 1941.

Roemenië veroverde het zuidwesten van Oekraïne, met Odessa als hoofdstad en ze moordden daar 220 à 260.00 Joden uit plus 10 à 20.000 zigeuners. In totaal werden 1,6 miljoen van de 2,7 miljoen Oekraïense Joden gedood tijdens de oorlog.

In 1944 werd Oekraïne heroverd door het Rode leger, inclusief de Krim, waar de 182.000 Krim-Tataren en 46.000 Grieken, Bulgaren en Armeniërs gedeporteerd werden naar Azië.

In Jalta was besloten dat de SU de in 1939 bezette gebieden mocht behouden. Oekraïne kreeg zo een stuk van Polen, Roemenië en Tsjecho-Slowakije en werd zo voor het eerst een natiestaat van 580.000 km² en 41 miljoen mensen. Geen land werd tijdens de oorlog zwaarder getroffen dan Oekraïne: 700 steden en 28.000 dorpen werden verwoest, 5,3 à 6,5 miljoen mensen kwamen om.

In 1946 leidde een catastrofale droogte tot een derde hongersnood, met opnieuw honderdduizenden doden.

In de jaren 50-80 kregen de Oekraïners wel hoge posten in de CPSU, dank zij Chroesjtsjov en Brezjnev.  Tijdens Gorbatsjov ontstond in 1988 ook in Oekraïne, vooral in het westen en in Kiev, een volksbeweging voor meer democratie en meer aandacht voor de Oekraïense taal en cultuur. In 1989 werd het Oekraïens dan de officiële taal, maar het Russisch bleef toegelaten.

Na de putsch tegen Gorbatsjov riep het Oekraïense parlement  op 24 augustus 1991 de onafhankelijkheid uit met 346 stemmen tegen 1.

Daarna ontbonden Jeltsin, Kravtsjoek (Oekraïne)en Sjoesjkevitsj(Wit-Rusland) de SU. Maar de oude nomenklatoera bleef de politiek en de economie beheersen.

Een kleine groep oligarchen werd schatrijk, de rest arm : 3/4^de leefde onder de armoedegrens. En de bevolking daalde van 52 miljoen in 1991 naar 45 miljoen in 2012. De levensverwachting van de mannen was 63, die van de vrouwen 75. Drie miljoen mensen verlieten het land.

In 1997 sloot Oekraïne opnieuw een verdrag met Rusland, waarin andermaal de territoriale integriteit werd erkend. De Zwarte Zeevloot ging voor 80% naar Rusland. Vanaf 1999 ging de economie beter: gemiddeld was er een groei van 7,5% tussen 2000 en de financiële crisis van 2008.

Bij de verkiezingen van 2004 werd Joesjtsjenko eerst vergiftigd, daarna slachtoffer van fraude ten gunste van de Russisch-gezinde Janoekovitsj. De verkiezingen werden overgedaan en Joesjtsjenko won met 52%. Maar in 2005 werd Janoekovitsj premier, waardoor er snel een einde kwam aan de Oranje revolutie. De financiële crisis van 2008 trof Oekraïne zwaar: in 2009 kromp de economie met 15%, duizenden staalarbeiders en mijnwerkers verloren hun baan.

In 2010 werd Janoekovitsj president verkozen. De keuze tussen Rusland en de EU was moeilijk: 21% van de export ging naar Rusland, 22% naar de EU, maar Rusland dreigde met importverbod toen  Oekraïne in november 2013 voor de EU wou kiezen. Janoekovitsj tekende het verdrag dus niet en vanaf 24 november 2013 kwamen er massale demonstraties op Euro-Maidan. In februari 2014 ontaardden die in geweld, waarbij meer dan 75 burgers werden doodgeschoten. Het parlement zette Janoekovitsj af. Hij vluchtte naar Rusland.

De auteur staat dan stil bij de vraag of er één Oekraïne is of twee. Ten westen van de Dnjepr is er een sterk Oekraïens nationaal bewustzijn en kijkt men naar de EU, ten oosten en in het zuiden is dat veel minder en is men meer op Rusland georiënteerd (alleszins tot 2022).

Na de vlucht van Janoekovitsj  annexeerde Poetin in februari-maart 2014 de Krim. En in april 2014 riepen de separatisten met Russische hulp de volksrepublieken Donetsk en Loegansk uit.

In mei 2014 werd Petro Porosjenko met 55% president gekozen, ook in het oosten. Hij ondertekende het associatieverdrag met de EU, tot ongenoegen van Rusland.

Op 17 juli 2014 werd de vlucht MH17 neergeschoten door rebellen met een Russische Boek-raket. Gevolg: 298 doden ! Rusland ontkende en blijft alles ontkennen, net zoals ze nu hun oorlogsmisdaden ontkennen..

Marc Jansen heeft een bijzonder degelijke Oekraïense geschiedenis geschreven vanaf de Oudheid tot nu, met de nadruk op de 20^ste en 21^ste eeuw. Hij is zeer goed op de hoogte van de cultuur, godsdiensten, economie en van de Joden in Oekraïne. Hij heeft er nuttige kaarten bijgevoegd, een lijst met geografische namen en hun ligging, een personenregister  en een zeer uitvoerige chronologie. Aanbevolen lectuur voor al wie de huidige oorlog wil begrijpen.

—

Eerder verschenen op Jef Abbeel