"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Recensie mens&maatschappij: Grote verwachtingen

Woensdag, 13 december, 2023

Geschreven door: Geert Mak
Artikel door: Evert van der Veen

Instabiel Europa

Dit boek is het vervolg op In Europa waarvan destijds in ons land een half miljoen exemplaren is verkocht. Ook voor dit boek heeft Geert Mak zich grondig voorbereid en veel tijd en energie in dit boek gestoken. Hij heeft enorm veel gereisd en heeft daarbij heel Europa doorkruist. Onderweg ontmoette hij onnoemelijk veel mensen die hem het nodige leren over wat politieke en economische ontwikkelingen voor hen betekenen. Mak weet de sfeer steeds goed te tekenen en kan situaties en hun impact op mensen levendig schilderen. De lezer voelt zich op deze manier betrokken bij de gebeurtenissen.
 
“Europa is zoekend, verdeeld en verzwakt”: met deze constatering vatte Geert Mak in de eerste uitgave van zijn boek over Europa in 2019 de laatste 20 jaar van ons continent treffend samen. De woorden zijn – door de oorlog in Oekraïne – deels gewijzigd maar ten diepste nog niet echt minder karakteristiek. De EU is een ‘wankele staatsconstructie’ constateert Mak in het ingevoegde hoofdstuk Intermezzo (p. 486).

Lokale geschiedenis
Evenals in In Europa weet Mak ook nu weer de grote geschiedenis, die zich in onze beleving vaak ver(der) van huis afspeelt, dichtbij te brengen door deze in bepaalde plaatsen te lokaliseren. Zo krijgt de vaak wat abstracte geschiedenis die zich in hogere regionen afspeelt meer kleur op de wangen en blijkt meer met ons bestaan verweven te zijn dan wij vaak denken. Deze benadering wordt nog eens versterkt door de vele persoonlijke verhalen van mensen die grotere gebeurtenissen tot leven brengen. Wat er om ons heen gebeurt, krijgt zo deze een menselijk en daarmee ook herkenbaar gezicht. Mak verbindt dus ook in dit boek algemene feiten en grote lijnen met mensen en plaatsen.


Typering van onze tijd
Dit boek laat vooral zien dat van de euforie rond de milleniumwisseling niet veel meer over is. De toenmalige, vaak hoog gestemde verwachtingen zijn helaas meestal niet uitgekomen. Het geloof in de vooruitgang heeft in de afgelopen 20 jaar dan ook gevoelige en misschien wel onherstelbare klappen opgelopen. De EU heeft zijn aanvankelijke glans grotendeels verloren en is de binding met vele Europeanen – voorgoed? – kwijt.

De EU is aan verandering onderhevig en dat wordt in deze passage misschien wel het meest krachtig door de auteur samengevat: “Daardoor verschoof gaandeweg ook het zwaartepunt van het Europese project. In economische termen: van een sociale markteconomie (in de jaren zeventig en tachtig) via een kapitalistische markteconomie (in de jaren negentig) naar een neoliberaal en hypergeglobaliseerd systeem (vanaf de eeuwwisseling),” pag. 41.

Mak schetst de ingrijpende gevolgen voor oosteuropese landen wanneer na de val van de Berlijnse Muur alle grenzen tussen oost en west in snel tempo betrekkelijk worden. Zij betalen voor de nieuwe vrijheid wel een hoge prijs.

Boekenkrant

Recente geschiedenis
De aanslagen van 9/11 veranderen het Europese debat: “Tegenstellingen die vroeger vooral als sociaaleconomisch werden gezien, kregen nu een sterk cultureel en zelfs raciaal karakter,” pag. 83.

Ook de oorlog tegen de Taliban, Saddam Hoessein en de bestrijding van terrorisme komen aan de orde. De oorlog in Irak verscherpt religieuze tegenstellingen en is een dankbare voedingsbodem voor rechtsextremisme. Talloze aanslagen in Europa voeden de angst voor moslim-extremisme. De EU wordt uitgebreid met landen die daar eigenlijk nog niet helemaal rijp voor zijn. De veranderingen in deze landen zijn merkbaar: ‘Toch was de 19e eeuw, in 1999 nog overal aanwezig, nu echt voorbij’, pag. 120.

Europa wordt geconfronteerd met enorme aantallen vluchtelingen. Lampedusa wordt een pijnlijk begrip. Mensen die onderweg op zee verdrinken zijn geen nieuws meer: “Het massale verdrinken van de armen uit Afrika werd in het 21ste-eeuwse Europa zo normaal dat het vaak nauwelijks meer de media haalde”, pag. 134. Later komt de deal met Turkije ter sprake. Raak is hetgeen de directeur van de Griekse asieldienst zegt: “Als de acute crisis voorbij is, dan is solidariteit blijkbaar niet meer nodig, alles veert dan weer terug naar het nationale niveau,” pag. 401.

Treffend schildert Mak de sfeer in Brussel als het kloppend hart van de gigantische EU-organisatie. De EU is een “ondoorgrondelijk netwerk van natiestaten”, pag. 16. Deze constatering laat zien dat de EU ondanks alle gemeenschappelijke wetgeving nog steeds niet meer is dan een optelsom van afzonderlijke landen die allereerst hechten aan hun nationale zelfstandigheid en identiteit. Mensen beleven hun Europese burgerschap anders: “ze voelden zich niet meer een onderdeel van een groter geheel waarvoor ze, elk op een eigen manier, medeverantwoordelijk waren, maar zagen hun burgerschap in de eerste plaats als een aangeboren of verworven titel waaraan ze rechten konden ontlenen,” pag. 408.

De economische crisis en de val van banken brengen een grote bezuinigingsoperatie teweeg met alle gevolgen van dien: “een hoge werkloosheid, een lagere belastingopbrengst, een economie die wankelde op de rand van deflatie, een onherstelbare schade aan de publieke sector …. afnemend vertrouwen in de politiek,” pag. 199. Mak ziet als het belangrijkste effect van de crisis: “de euro miste de kans om de dollar op te volgen als de standaardmunt voor de hele wereld,” pag. 204.

De ingrijpende problemen met Griekenland krijgen uiteraard ook alle aandacht en zetten het voortbestaan van de Eu en de euro onder zware druk. Merkel zegt hierover: “het einde van de euro is het einde van Europa,” pag. 260. Achteraf blijkt de uitspraak van een hoge EU-functionaris “We shall defend the euro, whatever it takes” van doorslaggevende betekenis te zijn op een cruciaal moment. Het vertrouwen van burgers in de EU is echter wel onherroepelijk gedaald. Het populisme vindt een brede weerklank in vele landen.

De oorlog in Oekraïne en het Russische optreden komen ter sprake: “Voor het Kremlin was de plaats van Oekraïne in het toekomstige Europa een essentieel onderdeel van de machtsverhoudingen in de 21ste eeuw, en het handelde navenant,” pag. 305. Ook de ramp met de MH17 krijgt aandacht.

Mooi is het hoofdstuk waarin Mak de huidige sfeer in Jorwert en Amsterdam tekent. Zijn constatering stemt niet vrolijk: “toch was de stad niet gelukkig”. Amsterdam zucht namelijk onder het toerisme. Opvallend is de kritische terugblik op het jaar waarin Leeuwarden zich culturele hoofdstad van Europa mocht noemen. Wie leest wat er achter de schermen allemaal speelde, wordt er helaas niet vrolijk van. Manipulatie speelt overal een veel te grote rol.
Scherp en met de nodige pijn tekent Mak de veranderingen van het Friese platteland op. De natuur verschraalt, er is sprake van ‘landschapspijn’.

Na 1950 is er wat het klimaat betreft sprake van wat genoemd wordt ‘The Great Accelaration’. Alles lijkt sindsdien in een stroomversnelling terecht te zijn gekomen die niet valt te stuiten of waar de politieke moed in elk geval ontbreekt om impopulaire maar noodzakelijke maatregelen te nemen.

Terugblik
Dit boek is een grootse terugblik maar nog geen historische balans. Daarvoor is alles te kort geleden en lopen bepaalde ontwikkelingen zoals Brexit nog door. Mak geeft goede uitleg van achtergronden die er rond de Brexit spelen zodat de lezer meer zicht krijgt op waar het uiteindelijk om gaat. De Brexit is een ‘ijkpunt van identiteit’ geworden waarbij het nationale gevoel belangrijk is.

Ook internationale gebeurtenissen als de laatste presidentsverkiezing in de VS komt ter sprake. Ontstellend is het beeld dat van Trump naar voren komt wat een wereldwijde negatieve uitstraling heeft op verhoudingen en gebeurtenissen. In het laatste hoofdstuk komen herinneringen aan de voormalige DDR naar voren.

Het hoofdstuk Grote verwachtingen is gewijzigd en uitgebreid en gaat in op de laatste jaren sinds de eerste uitgave. De eerste druk telde 557 pagina’s; deze herziene editie is met bijna 50 pagina’s uitgebreid. Geert Mak is kritisch over Trump en Poetin en het oordeel over de laatste zou nog anders uitpakken wanneer de oorlog in Oekraïne nog ter sprake had kunnen komen. Deze ‘bijzonder militaire operatie’ (in de woorden van Poetin) zal moeten wachten op de volgende editie.

Wel is er aandacht voor vluchtelingen en de Europese reactie daarop in de vorm van uitgebreide grensbewaking. “Het vluchtelingendrama is geen nieuws meer, enkel een statitisch gegeven” stelt Mak vast. Dat geldt in elk geval voor de publieke aandacht en de media.

Angst en corona
Europa wordt, evenals de wereld, getypeerd – en soms ook geleid – door angst: “angst voor de ander, angst voor de toekomst en een fundamentele angst voor identiteitsverlies in een almaar complexere wereld” (p. 527). De epiloog in de eerste editie ging over de jaren 2017 – 2019, de epiloog in deze aangevulde uitgave schuift enkele jaren op en gaat over 2021, het jaar waarin de copy werd afgesloten.
Uitgebreid staat Mak stil bij de coronacrisis en stelt terecht vast dat voor de allerarmsten in Azië, Zuid-Amerika, Inda en Afrika hierdoor zijn getroffen.

Hij is (te) kort over de klimaatcrisis die wat het voortbestaan van de wereld aangaat, van nog ingrijpender aard is. Het actuele stikstofdebat laat echter zien dat we de ernst hiervan nog steeds onvoldoende onder ogen zien en bereid zijn daarnaar te handelen. Begrijpelijke boerenbelangen belemmeren noodzakelijke maatregelen.

Wie wil weten wat er allemaal speelde en nóg speelt, vindt in dit lijvige boek een betrouwbare en gedegen gids. Geen boek om zomaar even in één adem uit te lezen maar wel zeer toegankelijk en levendig geschreven.

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow