De kwetsbare, oude mens
[Recensie] In vier delen biedt dit boek een inventariserend overzicht een specifiek facet van de psychiatrie, namelijk de invloed van psychiatrische aandoeningen op het levenseinde. Het handboek is opgebouwd uit vier delen: Perspectieven op de dood; Psychiatrische aandoeningen in de laatste levensfase; Palliatieve psychiatrische zorg en De doodswens in de psychiatrie.
In deel 1 wordt de dood vanuit medisch, psychologisch, sociologisch, religieus-spiritueel, ethisch en juridisch perspectief belicht. Ieder hoofdstuk begint steeds met ‘keypoints’. Ook zijn er geel getinte kaders waarin overzichten worden geboden. Het medische perspectief lijkt eenvoudiger dan het is omdat hier ten diepte filosofische argumenten aan ten grondslag liggen van waaruit een medisch oordeel tot stand komt.
Onder het psychologisch perspectief komen doodsangst, veerkracht, afscheid en rouw ter sprake. Interessant is hier de ontwikkeling in visie op rouw. De stadia van Kübler-Ross, die je in populaire boeken nog altijd tegenkomt, is inmiddels gedateerd en vervangen door het takenmodel van Worden. Rouw is in deze optiek het aanvaarden van het verlies, de emotionele ervaring van verlies, het aanpassen van je leven zonder de ander en de overledene een plek in je veranderde leven geven.
Onder het religieus-spirituele perspectief komt de ziel ter sprake en de invloed van religie op de laatste levensfase. Wat hier niet wordt benoemd is het feit dat religie voor velen een bron van troost is. Geloof biedt mensen ook in onze tijd hoop en vertrouwen waardoor mensen hun naderende levenseinde met innerlijke kracht kunnen aanvaarden.
Het ethische perspectief staat stil bij euthanasie en waardig sterven. Opvallend dat hier de veranderende beleving van mensen niet ter sprake komt: waar mensen voorheen hun leven als een lot (uit Gods hand) aanvaardden, daar zien zij nu sterker het recht op zelfbeschikking. Veel mensen willen dan ook meer zelf de regie nemen aangaande hun levenseinde.
In deel 2 komt het begrip ‘frailty’ naar voren, een begrip uit de Verenigde Staten dat duidt op ouderen die een bijzondere behoefte aan zorg en bescherming hebben. Naast allerlei aandoeningen van fysieke of psychische aard zijn er mensen die ‘sterven door ouderdom’. Eigenlijk is dat de mooiste dood.
Dementie in z’n psychische aspecten komt hier uitgebreid ter sprake. 20% van de mensen boven de 80 jaar krijgt met dementie te maken en dat neemt boven de 90 jaar alleen maar toe. Ik zie het momenteel bij mijn eigen moeder die 90 jaar is en zelfstandig woont. Ze heeft beginnende dementie en begint steeds meer moeite te krijgen met technische apparaten die ze voorheen kon hanteren. Luisteren en uitleggen worden dan belangrijke taken voor kinderen.
In deel 3 komt ACP ter sprake: advance care planning: vroegtijdig nadenken over medische behandeling bij ernstige aandoeningen. Het wordt hier niet beschreven maar deze term wordt momenteel praktisch vertaald in het levenstestament bij de notaris en medische verklaringen die bij de huisarts kunnen worden ondertekend. Zo kunnen mensen zelf op heldere wijze hun wensen vastleggen.
Bij de palliatieve zorg worden verhelderende cases beschreven met depressie, angst, delier, wilsbekwaamheid als meest typerende verschijnsel. Hier komt ook het begrip crustatieve zorg naar voren: een holistische benadering met vier pijlers. De fysieke zorg gaat in op somatische beperkingen, de psychologische zorg besteedt aandacht aan comfort en welzijn, de sociale zorg biedt activiteiten en contacten aan en de existentiële zorg gaat in op de ervaring van een zinvol leven.
In deel 4 wordt uitgebreid aandacht besteed aan suïcide. Hoewel je het niet zou verwachten, komt dit bij 80 plussers meer dan gemiddeld voor. In een verklarend model worden risicofactoren beschreven.
Voltooid leven kent vele definities, waaronder die van KNMG en D’66. In de kern duiden ze op het niet meer kunnen en willen leven in sterk beperkende omstandigheden. Er is een verlangen naar het einde, niet om het einde maar omdat het leven als te zwaar en uitzichtloos wordt ervaren, zo blijkt uit gesprekken met mensen. Aanleidingen tot euthanasie komen hier ook ter sprake evenals dementie. Het gehele spectrum is momenteel een onderwerp van maatschappelijke en politieke bezinning.
Dit Handboek Psychiatrie in de laatste levensfase is een overzichtswerk van een specifiek vakgebied dat met name voor artsen en mensen met een medisch beroep relevant is. Hoewel er hier en daar medische ziektetermen worden gebruikt, is het boek voor veel geïnteresseerden toegankelijk geschreven.
Radboud Marijnissen is psychiater en hoofd patiëntenzorg van het Universitair Centrum Psychiatrie in Groningen. Kenneth Chambaere is socioloog en docent van de onderzoeksgroep Zorg rond het Levenseinde aan de Universiteit van Gent en de Vrije Universiteit van Brussel. Richard Oude Voshaar is hoogleraar ouderenpsychiatrie aan de Universiteit van Groningen.
