"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Handboek van een twijfelaar

Vrijdag, 5 juni, 2020

Geschreven door: Ethan Canin
Artikel door: Jan Koster

Vader en zoon, allebei geniaal en onbeholpen

[Recensie] Handboek van een twijfelaar door Ethan Canin heeft met name in de Verenigde Staten lovende kritieken ontvangen. “Een fenomenale literaire prestatie”, “Onbeschrijfelijk mooi”, zijn enkele aanprijzingen op de achterkant. Het is in 2017 in Nederland uitgebracht en gek genoeg lijkt het hier niet veel te hebben gedaan. Dat is opvallend omdat allerlei “grote Amerikaanse romans” van daarvoor en daarna vaak wel veel aandacht hebben gekregen. Dat valt te betreuren omdat het een mooi en liefdevol verhaal bevat dat vooral gaat over een bijzondere vader – zoon relatie. Beide geniaal, beide onbeholpen.

Misschien schrikt Handboek van een twijfelaar af omdat het over twee wiskundigen gaat. De vader is de geniale Milo Andret. Hij groeit op in een afgelegen omgeving en hij vermaakt zich, vooral alleen, in de natuur. Zijn talent wordt pas laat ontdekt en vanaf dan is er geen houden meer aan. Hij komt terecht op Berkeley om daar een promotieonderzoek te doen. De volgende stap volgt snel als hij een aanstelling krijgt als professor aan het prestigieuze Princeton. Sociaal onbeholpen, zeg maar gerust een botte hufter, weet hij weinig vrienden te maken in de academische wereld. Daarnaast heeft hij nog twee andere problemen: drank en vrouwen. Een beetje clichématig, vooruit, maar wel verrekte goed geschreven.

We maken een flinke sprong in de tijd. In het tweede deel gaat het over zoon Hans. Niet alleen is er een andere hoofdpersoon, ook het vertelperspectief verandert van de hij-vorm naar de ik-vorm. Milo blijft een belangrijke rol opeisen, maar staat als verteller niet centraal. Je leert hem goed kennen en toch houd je, ook na een ruime vijfhonderd pagina’s, het gevoel dat er nog veel dingen zijn waar je als lezer niet bij komt. Het is tekenend voor de enorme complexe figuur die hij is, net zo complex als het houten figuur dat hij in zijn jonge jaren heeft gemaakt en dat vooral de vraag oproept hoe hij dat met de hand heeft kunnen maken.

Hans lijkt in veel opzichten op zijn vader. Een vergelijkbaar wiskundig talent en dito zucht naar roesmiddelen. Er zijn ook verschillen. In sociaal opzicht is hij minder onbeholpen maar het grootste verschil is dat hij iets weet te volbrengen wat vader Milo niet is gelukt.

Hereditas Nexus

Het verhaal krijgt een extra spanning als de kinderen, Hans en zus Paulie, hun vader door de ogen van (jong)volwassenen gaan zien.

“Het zal wel logisch zijn geweest dat een jongen van mijn leeftijd zijn vader voor het eerst echt begon te zien. Hij was een deel van me en geen deel van me.”

Even verderop vraagt Paulie aan haar moeder:

“Waarom kan hij niet gewoon net als iedereen zijn? Waarom moet hij altijd ergens aan werken?”
“Omdat hij nu eenmaal niet anders kan.”

Het is een omslagpunt in de manier waarop de kinderen naar hun vader kijken. Er volgen vele passages waarin Hans probeert om zijn vereenzamende vader te begrijpen, zoals deze, als Hans ziet dat zijn vader zich op de filosofie heeft gestort. Een dialoog die alles zegt over het sociale onvermogen van Milo:

“Heb je je hier al die tijd mee beziggehouden. Met het lezen van filosofieboeken?”
“ik heb geprobeerd om de mens te begrijpen, Hans, als je dat soms bedoelt.”
“En dit is de methode die je hebt gekozen?”
“Weet jij soms een betere?”
“Tja, je zou eens naar buiten kunnen gaan en met een paar echte exemplaren praten.”
Milo draait zich om. “Het monster is niet zo goed in gekeuvel.”

In het tweede deel van Handboek van een twijfelaar gebeurt minstens net zo veel als in het eerste deel. Het is wel rustiger, beschouwender, bij tijden zelfs liefdevol, ondanks alles. En ondanks alle tijd en moeite die Hans erin stopt blijft het de vraag of hij erin slaagt om zijn vader te accepteren, misschien wel te begrijpen en uiteindelijk zelfs te vergeven.

Met op de achtergrond de angst van Hans dat één van zijn kinderen misschien ook vergiftigd is met hetzelfde wiskundige talent. En sociaal onvermogen. Zegen en vloek.

De wonderschone epiloog is de kers op de taart van deze mooie roman van Ethan Canin. Dat de verhouding tussen vader en zoon complex kan zijn is geen nieuws, maar in Handboek van een twijfelaar is dat wel heel fraai uitgewerkt.

Eerder verschenen op jkleest.nl