Tweeluik over oorlog is taalkunstwerk
Heb lief en zie niet om is een tweeluik dat zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog, en waarvan de beide delen door Van Maanen ingenieus met elkaar zijn verweven. In het eerste deel staat een toneelspeler centraal die, om zijn vak te kunnen blijven beoefenen, lid wordt van de Kultuurkamer. Zijn joodse vrouw Sarah verwijt hem zijn lafheid en zelf worstelt hij daar ook mee: ‘(…) mijn teveel aan hersens zat me in de weg, als het niet mijn tekort aan moed was.’ Op een dag wordt zijn buurjongetje Sally voor zijn ogen neergeschoten. Sally’s moeder, Judith, schrijft een monoloog om haar verdriet te verwerken en ze vraagt de toneelspeler, die dan al verlaten is door Sarah, het haar voor te lezen.
Die monoloog vormt het tweede deel, waarin de joodse Sal na de oorlog op zoek gaat naar de plek waar hij ondergedoken heeft gezeten. Vanwege zijn afkomst werd hij destijds opgenomen in een nonnenklooster. Ver weg van zijn vertrouwde omgeving probeerde hij in die wereld van onderdrukte seksualiteit te begrijpen wat er om hem heen gebeurde. Uiteindelijk werd hij verraden, en terwijl hijzelf al in veiligheid was gebracht, vond er een inval plaats in het klooster waarbij de nonnen werden verkracht en sommigen zelfs vermoord. De terugkeer is een pijnlijke confrontatie met de gevolgen van zijn verblijf en het gevoel van ontheemding dat hij er gekend heeft.
In beide verhalen werpt de vraag zich op: Wie heeft er schuld aan de gebeurtenissen? Heeft de toneelspeler, hoewel indirect, schuld aan de onderdrukking van de joden in zijn directe omgeving? En is Sal schuldig aan de marteling van zijn beschermsters? Die laatste vraag krijgt een behoorlijk cynische lading wanneer blijkt dat het drama in het klooster helemaal niet nodig was geweest. Sal is namelijk bij zijn geboorte afgestaan aan joodse ouders, maar is zelf niet van joodse afkomst.
Met betrekking tot het thema ‘schuld’ is het tweede deel van het tweeluik een spiegeling van het eerste. Daar waar Sal er niet om gevraagd heeft bij zijn ouders te worden weggehaald, onder te duiken en uiteindelijk te worden verraden door een klasgenootje, daar heeft de toneelspeler wel de keuze tussen ‘goed’ en ‘kwaad’. Interessant is de discussie in het eerste deel tussen de toneelspeler (ik) en zijn vrouw, waarin Sarah dat onderscheid aan de orde stelt: ‘Als ik je goed begrijp, zei ik, (…) verklaar je trouw uitsluitend heilig als trouw aan de eigen opvattingen, hoe discutabel ook, aan jezelf, goed of slecht. Dat onderscheid ken ik niet, (…) zei ze, het ene is evenveel waard als het andere.’
Maar net als je denkt dat je daar een thema te pakken hebt, slaat Van Maanen een totaal andere weg in en ontglipt het je weer. En zo kun je niets anders doen dan je laten meevoeren op de prachtig geformuleerde zinnen en het ritmische taalgebruik van de schrijver. Het kiezen van een thema doet deze roman tekort; Heb lief en zie niet om is een nauwkeurig geconstrueerd taalkunstwerk dat slechts spaarzaam iets van zijn bedoelingen prijsgeeft. De lezer wordt alle kanten op geslingerd in een poging de roman te doorgronden, want nergens geeft de schrijver een eenduidig antwoord.
Toch voelt de intuïtieve lezer aan dat het verhaal onmiskenbaar een bepaalde kant op gaat. Maar waar dan naar toe, dat onthult Van Maanen pas in de epiloog. Daar eindigt Sals zoektocht bij de vrouw om wie hij die zoektocht begonnen was, de vrouw die hem opving na zijn vlucht uit het klooster en inwijdde in de geheimen van de lichamelijke aantrekkingskracht. ‘Voor de een is oorlog verzet geweest, voor de ander verraad, (…) voor mij, als ik mijn doden met rust laat, niet meer of minder blijkbaar dan ontwakende en ten slotte ontwaakte sensualiteit (…)’, dat is de conclusie die het hoofdpersonage trekt aan het einde van het boek. Liefhebben, daar draaide het de hele tijd al om. ‘Heb lief, dat is het enige, denk er niet bij na, heb lief zo hard, zo diep, zo intens als je kunt, houd er anders mee op.’ Wat een prachtig boek.
