"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Het bewustzijn van de bij

Maandag, 23 januari, 2023

Geschreven door: Lars Chittka
Artikel door: Marnix Verplancke

Verrassend onderzoek naar de intelligentie van bijen

Beschikken bijen en hommels over een bewustzijn? Volgens etholoog Lars Chittka valt er veel voor te zeggen.

[Recensie] Stel dat een blinde al tastend het onderscheid heeft leren maken tussen een kubus en een bol. Als hij opeens weer zou kunnen zien, zou hij die kubus en bol dan louter op het zicht herkennen? Dat vroeg de Ierse filosoof William Molyneux zich in 1688 af. Moeilijk te beantwoorden, dacht de Duitse, in Londen werkende zoöloog en etholoog Lars Chittka een paar jaar geleden, want hoe zet je zo’n experiment op? Met mensen leek het hem onmogelijk, maar misschien lukte het wel met bijen. In een pikdonkere omgeving liet hij een bij los op een paar bolletjes waar een druppel nectar in verborgen zat en op een paar kubussen zonder nectar. Eens het beestje het verschil tussen de twee kende, stak hij het licht aan en plaatste hij de bolletjes en kubussen in een afgesloten petrischaaltje zodat de bij alleen de vormen kon zien. Het diertje vloog meteen naar de bolletjes.

Zeer intelligent
Dit opzienbarende experiment is maar een van de vele die Chittka beschrijft in Het bewustzijn van de bij, zijn boek op basis van dertig jaar onderzoek. Dat bijen en hommels een zonnekompas hebben en aardmagnetisme voelen wisten we al. Het zijn zaken die hen helpen om van meer dan twee kilometer ver feilloos hun weg terug naar huis te vinden. Maar dat ze weten welke bloem net bezocht is door een andere bij, waardoor ze geen nectar meer bevat, was toch een verrassing. Blijkbaar zijn bloemen elektrisch negatief geladen en bijen positief. Wanneer een bij die bloem bezoekt wordt ze iets positiever, wat de volgende bij meteen voelt.

Ook al verscheen Chittka’s boek oorspronkelijk bij Princeton University Press, toch vergt het geen voorkennis. Alleen het deel waarin hij het over het brein van de bij heeft is soms wat taai, maar dat kan ook moeilijk anders. Hoe kun je immers uitleggen dat een bij slechts over 850.000 neuronen beschikt maar daar heel veel mee kan doordat ieder neuron 100.000.000 connecties aangaat?

Boekenkrant

Maar beschikt ze over een bewustzijn? Want het is niet omdat ze een kunstbloem aan een touwtje vanonder een glasplaat kan trekken om er de nectar uit te halen en een andere bij die dat ziet het meteen van haar leert – het type intelligentie waarover katten en honden bijvoorbeeld niet beschikken – dat ze bewust zou zijn. Ze herinnert zich het verleden, anticipeert op de toekomst en heeft emoties toont Chittka, maar echt bewijs voor een bijenbewustzijn is dat niet, al laat het wel veel vermoeden. Een menselijk bewustzijn is het natuurlijk niet, moeten we wel beseffen. Op de gedachte “Ik voel me een beetje down en ik blijf vandaag dus maar eens lekker thuis in plaats van te gaan foerageren,” zul je een werkbij nooit betrappen.

Eerder verschenen in Knack