Als een omhooggevallen god op de Olympus
Franz Werfel schreef met Het bleekblauwe handschrift van een vrouw een prachtige novelle. Het verhaal speelt zich af op een dag in het Wenen van 1936 en begint met de post van die ochtend. Leonidas heeft een aantal dagen geleden zijn vijftigste verjaardag gevierd en tussen de verjaardagspost zit één brief die niet met machineschrift geschreven is. Het bleekblauwe handschrift is van een vrouw, hij herkent het en weet de brief te verbergen voor Amelie, zijn eega. Het milieu waarin Leonidas zich bevindt is buitengewoon comfortabel vergeleken met hetgeen waarin hij geboren is. Zijn vrouw komt uit een steenrijke familie en het feit dat juist Leonidas werd uitverkoren als echtgenoot had hij te danken aan de rok van een zelfmoordenaar.
De tijdsspanne van het verhaal is één dag, binnen deze dag leren we Leonidas goed kennen. Het vertelperspectief wisselt, er zijn dialogen, er zijn passages met innerlijke monologen, soms een stukje personaal (derde persoon) en een aantal flashbacks zodat het beeld van Leonidas compleet wordt. Leonidas’ vader was een armoedige gymnasiumleraar, hij vernoemde zijn zoon naar Leonidas I (Griekse koning van Sparta van ca 490 tot 480 v. Chr). Het personage Leonidas bezweek nooit voor de overmacht van een hoogmoedig gezelschap. Franz Werfel vergelijkt de bekrompen jeugd van zijn protagonist met een veldslag, de slag bij Thermopylae (480 v. Chr.). Leonidas 1 weigerde zich over te geven en ging met 300 Spartanen het gevecht aan met de Perzische troepen waarbij bijna alle Spartanen sneuvelden, waaronder Leonidas.
Godenkinderen
Leonidas ziet zichzelf als lieveling van de goden, het universum is een “opvoering met als enig doel het vertroetelen van godenkinderen als hij, ze uit de diepte op te heffen naar de top en ze begiftigen met macht, eer, luister en luxe.” Zo staat Leonidas in het leven totdat hij de brief, die hij verborgen heeft, besluit te gaan lezen in plaats van te versnipperen. Dan stort zijn wereld in en weet hij geen draaiboek te vinden waarin hij kan opzoeken hoe hij moet reageren. De rest van de dag verloopt turbulent.
De dag waarop de brief komt valt in oktober, maar lijkt op een mooie aprildag. De brief is nog niet geopend, alles lijkt nog koek en ei. Gedurende de dag zal het weer een rol blijven spelen, het verandert mee met de stemming waarin Leonidas verkeert. Het is een versterkend motief van zijn gemoedstoestand, de kleine aanwijzingen van de weersgesteldheid lijken van geen belang, maar kleuren het verhaal. April komt ook voor in de beschrijving van Amelies ogen, wanneer zij ‘aprilogen’ heeft is het oppassen geblazen, er is een verhoogde kans op scenes. Aan het eind van het verhaal is de vriendelijke aprilmorgen veranderd in een novemberavond.
Het verhaal zou in drie zinnen samen te vatten zijn, zo simpel is het. De auteur weet er door de uitgebreide beschrijvingen van Leonidas’ karakter een spannend geheel van te maken. Vooral bij z’n innerlijke monologen zit je je als lezer regelmatig op te winden over de keuzes die Leonidas maakt en vooral op grond waarvan. De vrouw met het bleekblauwe handschrift is Vera Wormser, hij leerde haar kennen toen hij als student bij haar thuiskwam om haar broer voor te bereiden voor zijn examen. Vera was pas een jaar of veertien en was behalve betoverend mooi ook heel slim.
“Ook haar haar was toen nog lang. Het viel op haar tengere schouders. Haar gezichtje, dat uit maansteen gesneden leek, werd beheerst door de grote ogen die helemaal in de schaduw lagen. Hun verpletterende blauw onder de zwarte wenkbrauwen en wimpers leek wel verdwaald te zijn uit een koele verte. Zelden kruiste ik haar blik, de meest trotse en afwijzende meisjesblik die ik ooit moest ondergaan.”
Hij zal haar later nog ontmoeten en de gebeurtenissen, die een thrillerachtig karakter krijgen, worden in prachtig proza verteld. De manier waarop Leonidas zich in allerlei bochten wringt om zich te rechtvaardigen is haarfijn uitgewerkt, soms zelfs humoristisch. Zijn vrouw, Amelie moet het ook ontgelden, hij hoopt haar op iets onbetamelijks te betrappen, zodat de rollen omgedraaid kunnen worden. Op z’n werk als afdelingshoofd op het Ministerie van Onderwijs en Cultuur maakt hij inzake een benoeming van een Joodse hartchirurg een opvallende draai die z’n collega’s de wenkbrauwen doet fronsen.
Het bleekblauwe handschrift van een vrouw is een dun boek met veel inhoud. De politieke situatie van de tijd waarin het verhaal zich afspeelt wordt pijnlijk voelbaar bij het afwegen van de juiste beslissingen. Het reilen en zeilen van het ambtelijk apparaat wordt meesterlijk beschreven; de ministers zijn slechts ‘marionetten’ van de ambtenaren. Kortom, een mooie klassieker met een uitgebreid en zeer infomatief voorwoord van vertaler Marc Rummens.
Over de auteur
Franz Werfel werd geboren in 1890 in Praag, dat toen nog behoorde tot de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie. Zijn vader was een welgestelde Joodse handschoenfabrikant. Zijn opvoeding lag grotendeels in handen van zijn katholieke gouvernante Erna Tschepper. Werfel bewaart goede herinneringen aan zijn jeugd. Werfel studeerde rechten en filosofie en gaat in militaire dienst. In Praag leert hij Max Brod en Franz Kafka kennen, die behoorden tot de Praagse kring. In 1914 moest Werfel, de pacifist, naar het Galicische front, het lukt hem daar een kantoorbaantje te bemachtigen. De jonge schrijver en dichter verlooft zich met Gertrud Spirk, deze verloving zal niet lang stand houden, in 1917 ontmoet hij de beroemde Alma Mahler-Gropius. Zij wordt de liefde van zijn leven, zijn muze, de drijvende kracht achter zijn schrijverschap. In Wenen ontmoet hij collega-schrijvers als Egon Kisch, Robert Musil, Rainer Maria Rilke en Stefan Zweig tijdens de anarchistische-communistische revolutie, die uiteindelijk mislukte.
Onder invloed van Alma Mahler wordt hij minder anarchistisch en schuift hij op in de richting van sympathisanten van het gedachtegoed van Mussolini.
In 1938 vluchtten de Werfels naar Frankrijk. In ballingschap schrijft Franz Werfel meerdere werken, onder andere Het bleekblauwe handschrift.
In 1940 reist de familie door naar de VS, daar opent Alma haar kunstzinnige salon en Franz is er uitermate succesvol. Ze ontmoeten daar grote namen uit de literaire wereld en de klassieke muziek: Thomas en Heinrich Mann, Erich Maria Remarque, Lotte Lehman, Lion Feuchtwangeren Arnold Schoenberg. In 1945 overlijdt Franz aan een hartkwaal. Hij heeft dan net Stern der Ungeborener afgerond, een bevreemdende roman, het is het verslag van een reis in een ideële fantasiewereld die aan Dante doet denken.
—
Eerder verschenen op Met de neus in de boeken
