Over het belang van duisternis
[Recensie] Tegenwoordig weten weinig mensen uit eigen ervaring hoe de sterrenhemel er in het echt uitziet. Een aantal generaties terug wist iedereen dat wel. Een artistieke indruk daarvan geeft het schilderij, waarvan de titel – toevallig? – wat lijkt op die van dat grote, wereldberoemde Rembrandtschilderij in het Rijksmuseum, De sterrennacht van Vincent van Gogh. Zijn nachtschilderij is een van de meest bekende afbeeldingen van een voor iedereen zichtbare nachtelijke hemel.
Van Goghs schilderij geeft ons een impressie uit de tijd kort voordat elektrisch licht de steden ging domineren. In 1879 kreeg Thomas Alva Edison patent op de gloeilamp. Dat bracht wereldwijd een immense verandering teweeg – en zeker niet alleen ten goede. Elektrische verlichting mag dan weliswaar een revolutionaire ontdekking zijn geweest, het heeft ook veel onbekende ronduit negatieve effecten op mens, flora en fauna. Daarop werpt de auteur van dit uit het Zweeds vertaalde boek een kundig en voor ons belangwekkend licht.
Vleermuisonderzoeker
In de ruim veertig korte, heldere hoofdstukken van zijn Duisternismanifest breekt bioloog Johan Eklöf – gerenommeerd vleermuisonderzoeker – een goed onderbouwde lans voor een wereldwijd veel terughoudender gebruik van licht in de buitenruimte. Zo beschrijft hij bijvoorbeeld de kwalijke en contraproductieve effecten van het verlichten van objecten de hele nacht door. Die uitstralingen daarvan benadelen eerst en vooral – en veel meer dan doorgaans wordt beseft – de flora en fauna. Nachtelijke verlichting is sterk nadelig voor de biodiversiteit en de zo belangrijke natuurlijke evenwichten. Eklöf maakt inzichtelijk hoe bijvoorbeeld de aantasting van de koraalriffen deels te wijten is aan toenemende verlichting aan de kust. Ook een – voor mensen – zo belangrijk biologisch proces als het bevruchten van fruit en andere voedselgewassen wordt negatief beïnvloed door overmatig licht in de nacht. Zo bleek uit een onderzoek aan velden moerdistel dat nachtinsecten op belichte velden 62 procent minder bevruchtingen tot stand brachten dan op terreinen in de duisternis.
Te veel en verkeerd nachtlicht schaadt verder de gezondheid van de mens. Zo schrijft Eklöf in het hoofdstuk Ziek van het licht: “We verlichten ons domweg obees.” Ook het inmiddels bekende feit dat mensen in nachtdienst vaker dan anderen kanker ontwikkelen, hangt hoogstwaarschijnlijk samen met te veel licht in de nacht. Eklöf geeft heldere argumenten daarvoor.
Zeer interessant zijn ook de verhalen over de werking van het menselijke oog met kegeltjes en staafjes in relatie tot het nachtzien. We denken dat meer licht in de nacht veiliger is, maar het tegendeel zou minstens zo waar kunnen zijn. Voor ons als inwoners van een zo overmatig verlicht land als het onze zijn Eklöfs verhalen over duisternisparken bijzonder interessant. En het is goed is te weten dat sinds 2021 in Frankrijk een wet geldt die overbodig licht in avond en nacht tegengaat.
Gaslampen
Dat juist duisternis goed of zelfs heilzaam voor de mens zou zijn, werd al ruim voor de komst van het elektrisch licht beweerd. De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) stelde ooit dat straatverlichting – met gaslampen – niet goed was voor de mens. De mens liep volgens hem daardoor het risico zijn ziel te verliezen. Tegenwoordig zouden we het heilzaamheidsargument zeker anders – meer fysiek – motiveren en verwoorden, maar een zekere zinnige kern had Rousseaus visie wel.
In de late negentiende eeuw bemerkten astronomen in Parijs en Londen al dat gaslicht in combinatie met smog het zich op de Melkweg en zwakke sterren deed verdwijnen. Tegenwoordig zijn er slechts enkele plekken op aarde die een volkomen helder zicht kunnen bieden op de sterren- en planetenwereld. Het bewust en gericht uitvoeren van de bepleite tien punten van Eklöfs Duisternismanifest kan er alleen al toe bijdragen dat de gewone mens meer kan waarnemen en genieten van de kosmos in de avond gewoon op de plaats waar die woont. En men kan zo tegelijk een fors bijdragen aan het beter functioneren van dieren- en plantenwereld juist in de nacht. Lichtvervuiling is trouwens technisch de gemakkelijkst aan te pakken vorm van omgevingsvervuiling – dus als we ons ervoor willen inzetten?
Het Duisternismanifest is een uitstekend leesbaar boek, gebaseerd is op belangwekkende kennis en inzichten. Het spoort op goede gronden aan tot een gezondere omgang met licht en donker.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
