The age of Reason Feeling
[Column] Het is algemeen bekend: de Verlichting was het tijdperk van de Rede. Met een instrumentele rationaliteit wilde men de wereld bedwingen en uitbuiten. Het autonome individu zou voortaan van God los in een gelukzalig hedonisme leven. Wetenschap en kille berekeningen komen in de plaats van mededogen en menselijke gevoelens. Volgens critici zou de ingeslagen weg uiteindelijk leiden naar de poorten van Auschwitz.
Ondanks deze karikatuur, opent psychiater Damiaan Denys een televisieprogramma over eenzaamheid met de constatering dat sinds de Verlichting het individu de hoeksteen van de samenleving is (VPRO Tegenlicht, 31 jan 2021). Met alle gevolgen van dien.
In een essay uit 1978 heeft de helaas vroegtijdig overleden Robert Wokler, een groot kenner van Rousseau, geschreven:
“Eén van de meest wijdverbreide misvattingen over de Verlichting – die zich baseert op de slecht geïnformeerde welbespraaktheid van Burke en Tocqueville – is dat het een Tijdperk van de Rede (Age of Reason) zou zijn geweest,” (Rousseau and the Age of Enlightenment 2012, blz. 84).
Wokler was een roepende in de woestijn. Af en toe zijn weliswaar soortgelijke stemmen opgegaan maar ze kregen buiten academische kring weinig gehoor. Wellicht komt daar nu verandering in; het omvangrijke boek van Ritchie Robertson The Enlightenment, The Pursuit of Happiness uit 2020 wordt in The Times Literary Supplement besproken met als kop Not Thinking but Feeling.
Dé Verlichting heeft de laatste decennia een gedaanteverwisseling ondergaan. Eerst werden het meerdere, lokale verlichtingen en later kwam het besef dat ‘feeling, sympathy and sensibility’ fundamenteel zijn om voor zo veel mogelijk mensen de leefomstandigheden te verbeteren. Robertson stelt dat deze periode net zo goed ‘The Age of Feeling’ genoemd zou kunnen worden.
Hoe zit het dan met de Romantiek? Een kort betoog van Johann Gottfried Herder in Rudiger Safranskis Romantiek, Een Duitse affaire (2007, Ned. vert. 2009) zegt misschien genoeg: “De enkeling die zich tot individu ontwikkelt, is en blijft het centrum van zingeving, ook als hij onloochenbaar een gemeenschap nodig heeft” (p. 25). Weliswaar kan Herder gezien worden als een overgangsfiguur, maar waar blijft het gemeenschapsgevoel bij de eenzame wandelaar of bij het door de Romantiek zo bewierookte genie?
En wat valt er te zeggen over Luther en het Protestantisme? Met de nadruk op het eigen geweten legt Luther volgens sommige historici het fundament voor egocentrisme en in verlenging daarvan voor de ontwikkeling van kapitalisme, consumisme en secularisatie, (bijvoorbeeld Gregory 2012).
Misschien zijn de schotten tussen de algemeen aanvaarde tijdperken niet zo waterdicht als we dachten. Een al te rigoureuze periodisering geeft weliswaar enig houvast maar brengt het gevaar van simplificatie, zo niet falsificatie met zich mee.
Hoe dan ook, Blom schommelt in de vorig jaar verschenen studie Het grote wereldtoneel in mijn ogen tussen een niet goed gedefinieerde opvatting van de Verlichting, en de kritiek erop. Zijn boek is eerder activistisch dan filosofisch. Het bevat interessante passages over de kleine ijstijd en verschillende dichters en denkers maar Blom treedt niet buiten de gebaande paden. Misschien is dit ook niet de juiste gelegenheid en dient het essay meer als pamflet of, zoals hij het zelf noemt, een vlugschrift. Het is een betoog over de verderfelijke gevolgen van het neoliberalisme zoals de steeds groter wordende kloof tussen arm en rijk, exploitatie van fossiele brandstoffen en klimaatverandering – en over de behoefte aan ‘eenzame figuren’ met ‘nieuwe verhalen’. Milieuactiviste Greta Thunberg zou een moderne Jeanne d’Arc kunnen zijn.
Volgens Blom komen eerst de ‘beelden’ en de verhalen. Voordat iemand met een tot de verbeelding sprekend idee komt verandert er niets. We kennen dit van onder andere Jonathan Israel maar deze zienswijze is open voor discussie. Veranderende omstandigheden leiden ook tot veranderende ideeën. Voor het bedenken van de schaats is eerst een uitgestrekte ijsvlakte nodig…
Ondanks de rubriek Een filosofische aardbeving van het laatste, speciaal voor de Nederlandse lezer toegevoegde hoofdstuk, is wijsbegeerte grotendeels afwezig. Blom geeft toe dat hij niet zo keen was op een vergelijking met de beruchte aardbeving in Lissabon in 1755 maar waagt desondanks een poging. Na bespiegelingen over de zondeval van Adam en Eva, de Verlichting, de industriële revolutie en de EU komt hij tot de conclusie dat we op de drempel staan van een nieuw hoofdstuk in de menselijke geschiedenis. Blom flirt met de Gaia-hypothese die de aarde beschouwt als één groot, handelend organisme. De tijd dat Homo sapiens de wereld onderwerpt en beheerst is ten einde.
Wellicht, maar het is niet eenvoudig om de historische wortels van de huidige malaise bloot te leggen; en nog minder eenvoudig is het om de toekomst te voorspellen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Een uitgebreid interview van Marnix Verplancke met Philipp Blom verscheen eerder op De Leesclub van Alles. Kijk daarvoor hier.
