Een wereld zonder herhaling
[Recensie] A.F.Th. Van der Heijden is het meest bekend vanwege zijn romancyclus De tandeloze tijd. De serie begon oorspronkelijk als een viertal boeken over Albert Egberts, maar ondertussen zijn meer dan zeventien delen verschenen over deze romanfiguur en de vele personages die hij ontmoet in zijn leven.
Het centrale thema uit De tandeloze tijd is wat Albert “het leven in de breedte” noemt, een levensbeschouwing waarbij niet de opeenvolging van gebeurtenissen van belang is (het leven in de lengte). In plaats daarvan draait het om het stilzetten van de tijd op een bepaald ogenblik, zodat zo volop de waarde of betekenis van dat ogenblik gewaardeerd kan worden.
De romans die deel uitmaken van De tandeloze tijd zijn echter niet Van der Heijdens enige romans waarin tijd en de ervaring ervan als centraal thema neergezet wordt. In 1988, drie jaar nadat het tweede deel van De tandeloze tijd – Het leven uit een dag. De roman opent met een hoofdstuk waarin alle oudere mensen van de stad op tocht naar het strand zijn. Tijdens deze tocht vallen velen dood neer van ouderdom of vermoeidheid, maar de levenden negeren dat, blijven doorlopen. Willy, de bejaarde man die in dit eerste hoofdstuk gevolgd wordt, laat zelfs zijn levenslange vriend dood achter. Waartoe dient dit allemaal? Om voor het laatst – en voor het eerst – in hun leven de zonsondergang te kunnen bijwonen.
Het leven uit een dag speelt zich af in een wereld zonder herhalingen. Dit betekent dat geen enkele handeling die mensen in deze wereld uitvoeren, of geen enkele emotie die ze ervaren, een tweede keer voor iemand kan voorkomen. Het feit dat heel het leven zich afspeelt in een tijdspanne van vierentwintig uur accelereert dit fenomeen, maar ook biologische deviaties zijn hier verantwoordelijk voor. Zo sterven de seksorganen af na het eerste orgasme, tezamen met de lust naar seks. Hetzelfde gaat op voor dronkenschap of liefdesgevoelens. Zo is ook de zonsondergang slechts éénmaal waar te nemen.
Volgens de religie van deze wereld van eendagsvliegen heeft de onherhaalbaarheid een voordeel. Namelijk, dat hierdoor het leven rijk aan betekenis blijft. Doordat iets zich nooit kan herhalen, kan het ook nooit gaan vervelen. Een priester zegt bijvoorbeeld:
“En het is goed en juist dat onze hoogste metafysische instantie het zo gewild heeft, want aan die eenmaligheid ontlenen ons leven, en de liefde daarin, hun grote intensiteit. Het hoogste goed is niet herhaalbaar.”
Verbonden hieraan is een nieuwe metafysische indeling van het hiernamaals. De Hemel is een enkel, ondeelbaar moment van pure betekenis en puur plezier. De hel is de wereld van herhaling, waar alles blijft voorkomen totdat alle betekenis vervaagt. De hel is virtueel identiek aan onze leefwereld.
Het hoofdpersonage, Benny Wulst, heeft hier aanvankelijk geen problemen mee. Hij haalt zijn diploma, sluit zijn dienstplicht af en ontmoet een leuk meisje in de kroeg. Voordat hij en dat meisje, Gini Trades, voor het eerst seks hebben, houdt Benny nog steeds vol dat hij na de seks geen verlangen zou hebben naar de herhaling ervan. Hierna verandert dat.
In de eerste helft van het boek vindt een langzame introductie tot Benny’s wereld plaats. Ondertussen ontwikkelt Van der Heijden de relatie tussen Benny en Gini, om vervolgens zowel Benny als de lezer te confronteren met het feit dat het ‘nu’ onlosmakelijk ten einde is gekomen. De wanhoop die Benny ertoe drijft een moord te begaan zodat ze in de hel terechtkomen, wordt hierdoor begrijpbaar: niemand wil zijn geliefde verliezen wanneer de passie nog in volle bloei is. Eenmaal in de hel aangekomen begint Benny een zoektocht naar zijn geliefde. Dit gedeelte is het thematische hoogtepunt van de roman. Benny’s leven verandert al gauw in een aaneenschakeling van hoererij. Het gevoel van waarde voor seks verdwijnt, hoewel een kleine honderd pagina’s eerder het nog zo’n betekenisvolle daad was.
Knap van Van der Heijden is hoe hij dingen die voor ons bekend zijn, door middel van deze nieuwe indeling een andere betekenis te geven. Voor ons is het traditionele concept van de christelijke hel al vreselijk vanwege de heftige straffen, maar door het perspectief van Benny oogt het eeuwige karakter van de hel plotseling vreselijker dan voorheen. Via Benny, de voormalige inwoner van een andere wereld, maakt Van der Heijden het mogelijk om onze eigen tijdsindeling kritischer te bekijken en daarover na te denken.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
