De ontwikkeling van onze moraal
[Recensie] “Mijn vakgebied is morele psychologie en ik zal ervoor pleiten dat moraal het buitengewoon menselijk vermogen is dat onze samenleving mogelijk heeft gemaakt”, aldus Jonathan Haidt in de inleiding van Het rechtvaardigheidsgevoel. Hij is sociaal en cultureel psycholoog en hoogleraar ethisch leiderschap aan de universiteit in New York. In dit boek beschrijft hij zijn onderzoek naar de herkomst van onze moraal en wil hij de ondertitel beantwoorden: “Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal”.
Is moraal aangeboren of aangeleerd? is de kernvraag in zijn boek Het rechtvaardigheidsgevoel. Vrijwel ieder mens heeft van nature een zeker gevoel voor menselijke verhoudingen. Je voelt aan wat goed en gewenst is in onze relaties: iets voor elkaar over hebben, het goede doen en voor de ander zoeken, vriendelijkheid, integriteit om maar enkele morele eigenschappen te noemen. Dat zit in ons, al moeten we tegelijk constateren dat niet ieder mens in gelijke mate over een morele antenne beschikt en z’n hart in alle omstandigheden laat spreken. Er is ook sprake van egoïsme, soms zelfs in grove en ontoelaatbare mate zodat andere mensen of groepen daar in ernstige mate onder lijden. Mensen kunnen ook doelbewust het leven van anderen ondermijnen en zelfs op vernietiging uitgaan. Aangeboren moraal is blijkbaar toch iets anders – en ook veel ingewikkelder – dan lichamelijke eigenschappen als bijvoorbeeld een kloppend hart, functionerende ledematen en zintuigen.
Moraal heeft ook te maken met je karakter en je familiegeschiedenis en de sociale omstandigheden waarin je opgroeit. Ook de cultuur en de tijd zijn bepalend voor moraal. Met al die wisselende factoren hebben mensen een gevoel voor het goede, schone en juiste in het leven, dat is alles wat ons menselijk bestaan zin, warmte en inhoud geeft. Moraal geeft het leven z’n menselijke waarde, houdt mensen bij elkaar en geeft de samenleving betekenis en richting.
Moraal heeft ook te maken met opvoeding en die is afhankelijk van het milieu waarin je groot bent geworden nogal wisselend en de maatschappelijke groep waartoe je behoort. Armoede, criminaliteit en leven in een achterstandswijk zijn een voedingsbodem voor een ander type moraal waarin het eigenbelang door een overlevingsdrang wordt gevoed. Ook de tijd, de cultuur en het land zijn in sterke mate bepalend voor moraal en wat ‘men’ – hoe vaag dat ook klinkt – goed en níet goed vindt.
In onze moraal zoeken we ook naar verbinding en inspiratie. Wanneer mensen ergens hetzelfde over denken, dan zoeken zij elkaar op en houden zij elkaar vast in een groep. Dat kan een maatschappelijke beweging zijn, een kerk of een politieke partij. Gemeenschappelijke opvattingen over idealen verenigen mensen en wanneer het gedachtegoed wat extreem is dan krijgt zo’n groep een gesloten autoritair karakter en komt zij op anderen vervreemdend of zelfs bedreigend over.
Jonathan Haidt is tamelijk kritisch over de rol van religie. Dat is wel begrijpelijk want juist religie heeft een sterke invloed op de moraal uitgeoefend en bepaald niet altijd een goede… In de Verenigde Staten is een krachtige conservatief-religieuze stroming die ook veel – teveel – politieke invloed heeft. Gevoegd bij de macht van conservatieve media en forse geldstromen, is deze stroming zeer duidelijk aanwezig als een machtsfactor van betekenis. Ze staan voor hun morele waarden die als dé waarheid worden gepresenteerd. Een open dialoog is vaak onmogelijk en is ook niet nodig want het gelijk is op voorhand aan hun kant. Begrijpelijk dat Jonathan Haidt niet zoveel van religie moet hebben al heeft hij er ook wel weer waardering voor omdat ‘goede’ religieuze mensen zich verantwoordelijk voelen voor de samenleving en zich daar actief voor inzetten.
Jonathan Haidt komt aan het eind van het eerste hoofdstuk tot de slotsom:
“We worden geboren met een rechtvaardigheidsgevoel, maar we moeten leren waar die rechtvaardigheid, voor mensen zoals wij, nu precies betrekking op heeft”, (p.44).
Mensen voelen van nature aan wat goed en niet goed is en zoeken gaandeweg en achteraf naar een morele redenatie of legitimatie om dat te rechtvaardigen, is de conclusie van de auteur in het eerste deel van Het rechtvaardigheidsgevoel dat is getiteld “Intuïties komen eerst, strategische redeneringen volgen”.
Moraal ontkomt niet altijd aan enige mate van eigenbelang. Het is nogal eens de politieke of religieuze legitimatie van de gevestigde orde en dient dan de groep, het land of politieke partij die deze moraal uitdraagt. Jonathan Haidt zegt dan ook: “Ik denk dat je het grootste deel van onze morele psychologie kunt begrijpen door het te zien als een vorm van welbegrepen eigenbelang”, (p.220).
Die constatering doet pijn en roept wellicht weerstand op: zó zijn we toch niet? Maar wie kijkt naar hoe kerken en politieke partijen zich vaak opstellen en meegaan in de tendensen van hun tijd, moet de auteur toch wel gelijk geven. Natuurlijk zijn er tegenbeweging en is er kritisch weerstand maar het is vaak de beweging van een minderheid die lang niet altijd de ruimte krijgt.
Het is goed dat Jonathan Haidt ieder hoofdstuk eindigt met een samenvatting want zijn betoog is voor iemand die niet in dit vakgebied thuis is, niet altijd even soepel te volgen. Een oorzaak is wellicht ook dat het boek teveel een rechtstreekse weergave van het onderzoek is waardoor de hoofdlijn minder goed te volgen is. Wat de auteur in feite wil zeggen, is niet echt ingewikkeld en hij legt dat ook wel goed uit maar het is met veel verwijzingen omkleed die de kern niet altijd ten goede komen. Een kernachtiger verhaal was de boodschap van de auteur ten goede gekomen al doet Jonathan Haidt z’n best om de lezer erbij te houden.
Dit boek Het rechtvaardigheidsgevoel gaat niet over de moraal zelf maar over de psychologische factoren die moraal beïnvloeden. Interessant maar het vraagt van de lezer wel de nodige inzet. Het roept misschien ook de vraag op naar een concreter uitgewerkt vervolg: hoe ziet moraal er dan uit in de praktijk van het leven? Dan komen we op het brede en boeiende terrein van ethici.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
