"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Het stenen bruidsbed

Woensdag, 25 maart, 2009

Geschreven door: Harry Mulisch
Artikel door: Jona Lendering

Toen Mulisch nog subtiel was

Het herlezen van Het stenen bruidsbed is geen onverdeeld genoegen, en dat bedoel ik als compliment. Zoals bekend beschrijft Harry Mulisch in deze in 1959 verschenen roman het bezoek van de Amerikaan Norman Corinth aan Dresden, de stad die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft helpen bombarderen. De verwoesting van een stad zonder militaire betekenis was – althans binnen Mulisch’ roman – een oorlogsmisdrijf, waarvoor de verantwoordelijkheid ligt bij het geallieerde opperbevel. Corinth is echter verder gegaan dan hem is opgedragen: hij heeft geschoten op vluchtelingen die een veilig heenkomen uit de brandende stad zochten. Hij heeft daardoor ook een persoonlijke verantwoordelijkheid en verwoestte zo niet alleen Dresden maar ook zichzelf.

Mulisch beschrijft hoe er voor de oorlogsmisdadiger geen verlossing mogelijk is, en doet dat vooral door suggestie. Corinth belandt in verschillende situaties – een congres, een kortstondige relatie, een ruzie – en raakt steeds opnieuw geconfronteerd met het verleden, zonder dat hij een uitweg heeft of kan scheppen. Hij is verward en als hij een keer handelend optreedt, maakt hij nieuwe fouten. De beschreven gebeurtenissen, klein en onbeduidend als ze zijn, evoceren bij de lezer het gevoel van wanhoop, zonder dat Mulisch het expliciet maakt. The horror laat zich immers niet vangen in woorden. Het effect is overdonderend: Het stenen bruidsbed overmeestert de lezer, bedwelmt hem en sleept hem mee op Corinths hellevaart. Zoals gezegd: het lezen van deze klassieke roman is geen onverdeeld genoegen.

Toch is het geen perfect boek. Als Mulisch niet probeert te suggereren, maar expliciet wordt, is hij namelijk minder in vorm. De ‘homerische zangen’ waarom het boek bekend is, en die een verband moeten leggen tussen de vuurstorm waarmee Dresden werd verwoest en de ondergang van Troje, zijn eigenlijk volkomen over the top. Mulisch benut enkele typische stijlmiddelen uit de Ilias, maar met een zo grote frequentie dat het meer lijkt op satire dan op een literair hommage. De ontlening ligt er te dik bovenop op om echt te werken.

Elders debiteert Corinth een theorie over twee soorten geschiedenis die niet behoort tot de observaties die Mulisch’ werk vaak zo onderhoudend maken. Het komt erop neer dat er gebeurtenissen zijn die behoren tot de echte geschiedenis, omdat ze deel uitmaken van een grotere ontwikkeling, terwijl er ook gebeurtenissen zijn die niet bij zo’n grotere ontwikkeling horen en daardoor, in zekere zin, overbodig zijn: de vernietiging van Dresden bijvoorbeeld. Misschien was dit voor lezers in de jaren vijftig – toen ideeën als zou de geschiedenis een soort richting hebben, gangbaarder waren dan tegenwoordig – overtuigender dan voor ons. Men zou het idee ook kunnen weerleggen binnen zijn eigen termen: als de geschiedenis dan een richting heeft, dan is Dresden een stap naar steeds grotere wreedheid en ontmenselijking. Het filosofietje van Corinth/Mulisch is niet overtuigend.

Boekenkrant

En dan zijn er Mulisch’ puzzeltjes. De verwoester van Dresden heet Corinth, naar de Griekse stad die in 146 v.Chr. door de Romeinen werd verwoest; zijn voornaam Norman verwijst naar een spreekwoordelijk vernietigingsgezind volk; en hij komt uit Baltimore, dat ook door vuur werd verwoest. Elders wordt verwezen naar de vernietiging van Troje en de brand van Rome ten tijde van keizer Nero. Het is allemaal wat te intellectualistisch, te gekunsteld.

Puzzeltjes, niet overtuigende filosofietjes, te gezochte literaire vormen: ze zijn storend, maar doen niet zo veel af aan het boek dat het er slecht door wordt. In Mulisch’ latere boeken gaan zulke constructies echter een steeds belangrijker rol spelen en wordt de lezer geconfronteerd met ten dode gedoemde personages die horloges verliezen in cafés die Osiris heten ( Hoogste tijd ) of in elk hoofdstuk terugkerende vulkanische activiteit die de fall-out van een historische gebeurtenis symboliseert ( De aanslag ). Subtiel is anders. Dan zijn de puzzeltjes te opvallend en doen ze afbreuk aan de kwaliteit van de romans. De jonge Mulisch werkte suggestiever dan de Mulisch van de jaren tachtig.

De ontwikkeling van Mulisch’ schrijverschap zou irrelevant moeten zijn bij de beoordeling van Het stenen bruidsbed, maar helaas kan het voor de hedendaagse lezer wel degelijk een probleem vormen. Wie De aanslag, Hoogste tijd of De ontdekking van de hemel heeft gelezen, zal in Het stenen bruidsbed de aanzet herkennen tot de constructies die in de recentere romans zo onprettig zijn. Dat bederft voor de huidige lezer een deel van de pret.

In feite is Mulisch zijn eigen vijand geworden. Hij schiep in de jaren vijftig een meesterwerk dat even overdonderend en evocatief was als, pakweg, Heart of Darkness, Doktor Faustus en Il gattopardo, maar de lezer kan het nu niet meer onbevooroordeeld tot zich nemen. Mocht u De aanslag, Hoogste tijd of De ontdekking van de hemel nog niet hebben gelezen, zorg dan dat u Het stenen bruidsbed eerst leest. U zult begrijpen waarom Mulisch ooit de Nobelprijs verdiende, terwijl u, als u de genoemde romans wel kent, zult begrijpen waarom hij de onderscheiding nooit kreeg.


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.

Boeken van deze Auteur:

De zuilen van Hercules

Siegfried

De ontdekking van de hemel

De oer-aanslag