Geweld
[Column] Herodotos van Halikarnassos schreef 2500 jaar geleden mogelijk het eerste geschiedenisboek van de westerse wereld. In meer dan 600 pagina’s schetst hij het ontstaan van het Perzische rijk onder Cyrus en later Darius en zijn zoon Xerxes. Hoogtepunt van het boek zijn de aanvallen op Griekenland door de Perzen. Het Ionische Schiereiland (nu West-Turkije) was al veroverd door de Perzen, maar ook Egypte en andere gebieden in Afrika, het gehele Midden-Oosten en delen van noordoost Griekenland. Maar de Perzen wilden meer. Heel Griekenland moest er aan geloven. De Grieken hielden stand en nog steeds zijn de veldslagen bij Thermopylae en Marathon goed voor nieuwe boeken, studies en films.
Het verslag van mijn onderzoek is een indrukwekkend boek. Het is niet alleen een verslag over de militaire geschiedenis uit die tijd, het is tegelijk een boek over geografie, over geologie, over volkenkunde, over religie, over wetenschap. Je zou Herodotus’ werk gerust ook een encyclopedie kunnen noemen, een overzicht van een groot deel van de kennis die toen voorhanden was.
Herodotus maakte onvermijdelijk de nodige fouten. Hij denkt dat de Nijl uit West-Afrika komt en dat de Donau uit Spanje komt, en parallel loopt aan de Nijl. Natuurlijk kon Herodotus onmogelijk alles weten, zijn ambities om dit boek te schrijven zijn eigenlijk te groot. Maar hij had ook politieke bedoelingen, zo leert Jona Lendering ons in zijn boek Xerxes in Griekenland. Herodotus’ boek was vooral bedoeld om de ‘heldhaftige’ Grieken te eren. Ook al is Herodotus regelmatig kritisch op de Grieken en is er het eeuwige gekissebis tussen stadstaten als Sparta en Athene, toch spelen ze het klaar om het grootste leger ooit te vertragen (op land) en te verslaan (op zee). Het lijkt alsof Herodotus voorvoelde, dat na de vlucht van de Perzen de Gouden Eeuw van het oude Griekenland zou beginnen. De eeuw van Socrates, Plato en Aristoteles en ook de eeuw van Alexander de Grote.
Nog een waarneming. Herodotus’ boek is extreem gewelddadig. Het was een wrede tijd, niet alleen bij de Grieken, maar ook bij de Perzen stelde een mensenleven niets voor. Mensen werden gemarteld op de meest wrede manieren, vermoord op de meest wrede manieren. Twee keer vertelt Herodotos het verhaal dat een goede vriend en krijgsmakker van Xerxes aan zijn koning vroeg om bij de volgende oorlog zijn zonen thuis te mogen laten. Xerxes stemt toe en laat de zonen de volgende dag dood afleveren bij zijn vriend. Herodotus vertelt het onbewogen, eerder alsof hij het een goede grap vindt. Nergens lees je bij hem enig medeleven met de slachtoffers van al die wreedheden.
2500 jaar later schreef David Van Reybrouck het indrukwekkende Revolusi over de geschiedenis van Indonesië en meer in het bijzonder de rol van Nederland in Nederlands-Indië. Ook dit boek is extreem gewelddadig. De bloedige rol van Nederland bij de opstand van Atjeh, van de Japanners tijdens de bezetting, van de Engelsen die kort na de Tweede Wereldoorlog probeerden alle strijdende partijen uit elkaar te halen maar geweld daarbij niet schuwden, van de Politonele Acties van Nederland, en van de aanvallen van de Indonesiërs op alles van Nederlands was, ook wel de Bersiap genoemd. Een oneindige stroom van bloedvergieten.
Beide boeken las ik afgelopen zomer, op vakantie in Frankrijk, in dezelfde weken. Eerst overviel me een groot gevoel van moedeloosheid. “Zijn we nu in 2500 jaar niets opgeschoten?” vroeg ik me af. “Blijft de mensheid altijd even wreed en gewelddadig?” Pas na een paar dagen zag ik toch een lichtpuntje. David Van Reybrouck schreef weliswaar een heftig boek over een gewelddadige geschiedenis, maar anders van Herodotus 2500 is hij niet onbewogen door al het leed. Integendeel. Van Reybrouck laat de slachtoffers aan het woord, mensen die in het jappenkamp zaten, mensen die de oorlog overleefden. Hij laat zonen en dochters van omgekomen Indonesiërs aan het woord. Hij inventariseert het verdriet en maakt het bespreekbaar. Bij de Herodotus hebben de machthebbers, de koningen, de gewelddadigen, de hoofdrol; bij Van Reybrouck staan de gewone mensen centraal. De boeken beschrijven even gewelddadige gebeurtenissen, maar zijn totaal verschillend in aanpak.
Maart 2022. Het is oorlog in de Oekraïne. Dagenlang volgen we van uur tot uur het nieuws. Op een enkel warhoofd na die Poetin en zijn vazallen verheerlijkt, kiezen we massaal partij voor de slachtoffers, de gewone mensen in de Oekraïne. We sturen hulpgoederen, nemen vluchtelingen op. Gewelddadig zal de mensheid wel blijven. Maar het boek dat de opvolger van Herodotus en Van Reybrouck straks over de oorlog in Oekraïne schrijft, zal toch weer anders van toon zijn dan het boek over Indonesië. De steun is nu zo massaal, zo wereldwijd, dat levert straks in dat boek over deze oorlog in ieder geval enkele hoopvolle hoofdstukken op. Maar gaan we dan ook leren van het verleden en komt er op een gegeven moment een omslag waarbij we oorlog als mogelijkheid afschaffen en de mensheid geweld gaat mijden? Ik hoop het van harte en klamp me vast aan deze troostende gedachten. Hopend dat dit soort overpeinzingen ook snel het Kremlin bereiken.
—
Eerder verschenen in Bazarow Magazine
