"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Het wendbare verleden

Zondag, 19 januari, 2020

Geschreven door: Sybe Schaap
Artikel door: Bas Aghina

Nietzsche in postmoderne tijden

[Recensie] Kan het verleden veranderen? Een vraag die we niet snel beantwoorden met: “Jawel, dat kan zus of zo!” Gebeurd is immers gebeurd, gedane zaken nemen geen keer. Wie langer op deze aarde mag rondlopen en vaker deze vraag kan ontmoeten, zal minder stellig zijn. Wat gebeurd is, blijkt een mix van feiten te zijn die doorwerkt via het heden naar de toekomst en naar gedeelde herinneringen, soms met beladen verhalen over dat verleden. Wat blijkt: herinneringen zijn niet wat ze geweest zijn. Dit geldt zowel voor een persoonlijke geschiedenis als ook voor geschiedenis van culturen, economie en wereldvisies. Sinds mensenheugenis schrijven en herschrijven overwinnaars geschiedenis: menig koning, keizer of regering die zichzelf als vernieuwend ziet, laat namen verwijderen van fresco’s, foto´s en uit boeken. En hoe meer de wereld verandert des te sterker deze veranderingen dienen te zijn en des te meer geschiedenissen herschreven worden of anders worden verteld dan daarvoor. 

Het thema

Het wendbare verleden behandelt de vraag hoe geschiedenis gebruikt wordt voor het legitimeren van hedendaagse, populistische politiek. Filosoof, voormalig dijkgraaf en oud-liberaal senator Sybe Schaap laat aan de hand van de kernbegrippen van Nietzsche zien hoe het reconstrueren van een ‘gouden verleden’ als omgekeerde utopie kan werken om antwoorden te formuleren voor hedendaagse problemen. In een publiek debat waar feiten minder belangrijk worden, oefenen alleen nog de verhalen over het verleden hun macht uit. 

De ‘Grote verhalen’ gericht op de toekomst en bedoeld om groepen mensen te emanciperen, lijken hun kracht verloren te hebben of onder druk te staan. In de Verenigde Staten, Rusland, Oost-Europa, het Verenigd Koninkrijk en ook Nederland is deze beweging te zien. Het doorgeven van een goed begrepen historische erfenis kan dan weerstand bieden tegen deze postmoderne verleiding die zich kenmerkt door een louter pragmatische waarheidsopvatting. Een opvatting die zoekt naar “het verhaal dat werkt”, oftewel, een verhaal dat alleen dient om mensen te overtuigen en om betekenis te geven aan keuzes en macht. 

Hereditas Nexus

De belangrijkste zin

“Postmoderne populisten spreken van ‘wederopstanding’ van dit product van maakbaarheid. Wat verdwijnt is de idee van historiciteit die recht doet aan een beweging vanuit het verleden, via het heden, naar een toekomst, als een voortgaand proces. Een historiciteit waarin de erfenis uit het verleden wordt gekoesterd en doorgegeven aan toekomstige generaties. Een idee van historiciteit, die het verleden anders wendbaar laat zijn dan binnen een context van onbehagen en maakbaarheid.”

De aanpak

Aan de hand van Nietzsches kritische analyse van de Europese ‘kudde’-cultuur behandelt Schaap op soms indrukwekkende wijze diens scherpe en veelal radicale concepten. Aan bod komen onder andere ‘Wil tot Macht’, de ‘Übermensch’ en pathos van distantie. Daarnaast bespreekt Schaap Nietzsches denken over de ontwikkeling van de menselijke geest: van de verdragende ‘kameel’, de willende ‘leeuw’ tot het spelend-scheppend ‘kind’ passeren de revue. Modernere denkers voegen zich ook in het ‘gesprek’: Camus, Baumann, Foucault, oud-minister Luc Ferry en politici/ideologen als Baudet en Bosma. 

In lijn met het denken van Nietzsche stelt Schaap dat er in het zoeken naar waarachtigheid eerder metgezellen nodig zijn dan politieke kuddes. En de ideale begeleiders zijn ‘de wijzen’, zij die de toekomst willen vormgeven vanuit een streven naar waarachtigheid en een omvangrijke waardenorde. Dit in plaats van politieke leiders die meer functioneren als managers van ‘B.V.-Nederland’. 

Waarom je dit boek niet moet lezen

Schaap dicht populisten eenzelfde minachting voor ‘het culturele’ toe als ook de vroegere Marxisten dit deden. Of je het nu eens bent met Baudets interpretaties van cultuur of niet, een dergelijke gelijkschakeling kan toch niet worden gemaakt getuige Baudets verkiezingsspeech en zijn werk over ‘conservatieve vooruitgang’.

Waarom je dit boek wel moet lezen

Lukt het de auteur om met behulp van Nietzsche populistische risico’s op een begrijpelijke wijze te doorgronden en interactie tussen mensen, moraal, macht, instituties en verhalen bloot te leggen? Dat zeker. En geeft Schaap ook voldoende ideologisch tegengas waarmee de mens het cynisme kan overwinnen en er een positief voorwaarts gerichte wending gegeven wordt zoals de flaptekst suggereert? Ook hier komt hij zeker in de goede richting.

Het wendbare verleden is een levensbeschouwelijke ‘pageturner’ voor lezers die zich graag laten meevoeren door de bergen van begrippen, woestijnen van wakkere woorden en positieve vergezichten door kundig metgezel, Schaap. Daarnaast zet Het wendbare verleden aan tot zelfreflectie waardoor het een relevante inleiding is in het werk van Nietzsche.

Idee voor een vervolg

In Het wendbare verleden voert Schaap een breed gesprek over authenticiteit-zoekende mensen en over hoe zij in een politieke samenleving feiten en verhalen van de geschiedenis kunnen begrijpen. Ontbrekende gesprekspartners zijn Taylor, Rorty, Sennett en de levenskunstfilosofen Dohmen, Wilhelm Schmidt en De Botton. Zij hebben hierover ook veel zinvols te zeggen, maar komen in dit boek niet aan bod.

In het slothoofdstuk zegt Schaap dat mensen wijsheid uit zichzelf moeten halen in plaats van zich zomaar achter een leider te plaatsen. “Met dit licht, dat van de wijsheid, moet de mens uit zijn eigen schaduw treden”, luidt een van de laatste zinnen. Dit klinkt als een bel voor een nieuwe gespreksronde, wellicht met nieuwe gesprekspartners. Meer dan het verleden, is de toekomst wendbaar.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Lees eveneens de recensie van de hand van Jos van Dijk: Nietzsche en het populisme

Boeken van deze Auteur: