50 WO II plekken in Duitsland
[Recensie] Dit boek is een confronterende ervaring: zoveel plekken in Duitsland die in grote verscheidenheid aan de Tweede Wereldoorlog zijn gerelateerd. Er zijn plaatsen waar meedogenloos geweld heeft plaats gevonden en waar onnoemelijk veel mensen in onmenselijke omstandigheden de dood zijn ingejaagd. Er zijn plaatsen die de oorlog mogelijk maakten omdat er oorlogsmaterieel werd gefabriceerd. Andere plaatsen moesten de glorie van het grote Derde Rijk demonstreren en getuigen nu van nazistische grootheidswaanzin die ten onder is gegaan.
Dit boek Hier is het gebeurd maakt indruk op de lezer. Deze plekken zijn nu tot ‘Mahnmal’ geworden. De verhalen zijn vaak verbijsterend. Veel plekken zijn bekend, andere niet maar dat doet aan hetgeen er zich heeft afgespeeld niets af. Opvallend afwezig in dit boek is de bunker van Hitler in Berlijn en dat is opmerkelijk.
Idyllische plekken
De plaatsen waar ‘het gebeurde’ laten niet altijd meer de intensiteit van het verleden zien. Informatieborden en musea vullen die leemte goed op. Verschillende keren is de plaats nu van een bedrieglijke onschuld: “In het Derde Rijk gebeurden de verschrikkelijkste dingen vaak op de meest idyllische plekken” (p. 102) zoals de villa Am Groszen Wannsee waar de beruchte Wannsee conferentie plaats vond. Hier werd in verhullende taal het besluit tot de Holocaust genomen: “alle discussies werden gevoerd op basis van de formule Deportatie = Dood” (p. 102).
Het boek opent met het Reichtaggebaüde in Berlijn. De beschrijving van wat zich hier in 1933 afspeelde – Marinus van der Lubbe die het gebouw in brand stak – is boeiend. Dat boeiende geldt overigens voor alle 50 plaatsen: de verhalen zijn zeer toegankelijk, interessant en halen de oorlog in al zijn dimensies dichterbij.
Concentratiekampen
Uiteraard kunnen de diverse concentratiekampen in Duitsland niet ontbreken. De woorden van een overlevende uit Dachau zijn veelzeggend: “Een dikke walm van verbrande beenderen en vlees spreekt ten overvloede een doordringend memento mori” (p. 12).
Toen generaal Eisenhower in concentratiekamp Buchenwald kwam, maakte dit diepe indruk op hem. Ook de kampen Orienburg, Neuengamme en Ravensbrück – ‘Hölle der Frauen’ – worden besproken. Abel Herzberg was in concentratiekamp Bergen-Belsen en noemde dit ‘van pakhuis tot knekelhuis’. Ook Margot en Anne Frank waren in dit kamp.
In Erfurt stond de fabriek van de firma Topf & Söhne, waar ovens voor de concentratiekampen werden gebouwd.
Ambitie tot bouwen
Van heel andere orde zijn het buitenhuis van Hermann Göring en Wandlitz, de villa van Goebbels. Berchtesgaden was het Führerhauptquartier. De nazi’s hadden een enorme ambitie voor grote bouwprojecten maar door hun soms gigantische omvang konden deze niet altijd worden voltooid en ook vanwege de hoge kosten werden ze dan voortijdig stilgelegd.
Alt Rehse was in de jaren 20 een modeldorp. Hier werden zo’n 12.000 artsen maar ook apothekers en vroedvrouwen ideologisch bijgeschoold.
In Berlijn stond het Reichssicherheitshauptamt waar de Sicherheitsdienst, Kriminalpolizei en Gestapo zetelden. Nu is het een ‘vlakte van de verbijstering’.
Gruwelijk is het bombardement op Dresden in februari 1945, waarbij in vier aanvalsgolven 20.000 – 25.000 mensen omkwamen. Sinclair McKay schreef hierover het indrukwekkende Vuur en duisternis.
De tekst in dit boek is hier en daar kritisch van aard; dan komt de persoonlijke afkeer van het nazisme van Ad van Liempt duidelijk naar voren. Het zou mooi zijn wanneer in dezelfde opzet aandacht zou worden besteed aan plekken in België, Frankrijk en Groot-Brittannië die aan de Tweede Wereldoorlog zijn gerelateerd.
Ad van Liempt is journalist en programmamaker. Hij publiceerde eerder Hier is het gebeurd. 50 plekken uit de bezettingstijd om bij stil te staan (over Nederland), Gemmeker. Commandant van kamp Westerbork en de serie Leven in bezet Nederland. Rolf Baas is fotograaf van landschappen en ontwikkelde projecten als ‘De Oversteek’ in Nijmegen, ‘De Slag om Arnhem’ en ‘Normandië zomer 44’.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
