Dynamische geschiedenis van een boeiend gebied
[Recensie] Zes eeuwen Biesbosch in 79 kaarten luidt de ondertitel van deze Historische atlas van de Biesbosch die nu in een tweede, geactualiseerde druk is verschenen. Met deze historische water- en overzichtskaarten wordt de Biesbosch grondig en gedetailleerd belicht. De opzet is helder: de vier windstreken vormen de leidraad en het eiland van Dordrecht krijgt afzonderlijk ruimschoots aandacht.
Vroeger heette dit gebied bij de monding van de Rijn- en Maasdelta de Groote of Zuid-Hollandse Waard maar door de Sint Elizabethsvloed van 1422 en 1424 is veel grond verloren gegaan en ontstond er een binnenzee. Door inpoldering is deze geleidelijk aan bedwongen. Al lezend en kijkend kom je onder de indruk van de dynamiek van het water waarmee hier permanent strijd moest worden geleverd. Desondanks gaf men in vroeger tijden dit gebied niet op, waarschijnlijk vanwege de vruchtbare grond en de centrale ligging in ons land. Door de eeuwen heen zijn mensen hier onophoudelijk aan het inpolderen geweest om land terug te winnen. Dat betekende dijken bouwen én herstellen wanneer deze niet tegen het water waren opgewassen.
Oud Bonaventura is de eerste polder uit de 15e eeuw. Bij polders denken wij vooral aan Noord-Holland en ik herinner me het rijtje: Schermer, Purmer, Wormer, Beemster. Tamelijk onbekend is dat ook hier in vroeger tijden mensen voortdurend actief zijn geweest om hun land uit te breiden en het water te bedwingen. Hoewel het niet met zoveel woorden in dit boek naar voren komt, ontstaat er toch wel een gevoel van respect dat mensen deze inpolderingen vroeger met uiterst eenvoudige middelen tot stand hebben gebracht. De Biesbosch wordt dan ook getypeerd door veel menselijke activiteit en deze werd vervolgens in vele kaarten door de eeuwen heen vastgelegd. De inpoldering ging door tot in de 20e eeuw en die voortgang komt mooi tot uiting in deze zin uit 1926: “Daar waar dertig jaar terug zalm gevangen werd, is nu land”.
Op meerdere kaarten is goed zichtbaar dat Dordrecht zich op een eiland bevindt. Dit werd vroeger fraai als volgt verwoord: Dordtrecht is “als een galei in het water”. Het water kwam tot aan de stadsmuren en vanaf 1600 begon men de omgeving stukje bij beetje in te polderen. Een prachtige kaart is die van de ambachten Dubbeldam en De Mijl waarop Dordrecht ook voorkomt. Het detail van deze kaart dat inzoomt op Dordrecht is buitengewoon fraai.
In het boek komen meerdere bijzondere termen voor zoals bekramming:
“… de oever van de rivier wordt voor afslag behoed door haar met stro of riet te bedekken. Dit uitgespreide plantendek werd vervolgens op zijn plaats gehouden door ineengedraaide bossen stro of dekriet, die als waren het hoefijzers (krammen) in de grond werden gestoken” (p. 42).
Het gebied kent ook karakteristieke namen als de gors Kikvorsch, het gebied Boerenverdriet (de naam zegt veel over hetgeen zich hier vroeger heeft afgespeeld) en het Donderzand, later De Onderzand genaamd omdat de oorspronkelijke naam in het streng christelijke Werkendam gevoelig lag.
De kaarten zijn zeer verschillend van stijl en dat maakt deze Historische atlas van de Biesbosch boeiend om ter hand te nemen. Veel kaarten zijn bijzonder minutieus met dermate klein uitgevoerde details dat namen en tekening in dit boek althans vrijwel onleesbaar zijn. Daarom is het goed dat bij dit project een website hoort waarop de kaarten bekeken kunnen worden; deze website biedt de mogelijkheid om in te zoomen.
De grote hoeveelheid vervaardigde kaarten laat zien dat er lokaal of regionaal veel mensen waren die kennis hadden van cartografie én dat men dit voor dit gebied belangrijk vond. Ook betrekkelijk recente ontwikkelingen als de Nieuwe Merwede en de Bergsche Maas, bedoeld om de waterloop bij te sturen, komen in dit boek voor. Het was – met de kennis van toen – zoeken naar de balans tussen voldoende doorstroming en het behoud van dijken die hiertegen bestand waren. Te trage stroming bracht verzanding met zich mee en dat hinderde de scheepvaart.
Bijzondere vermelding verdient de kaart uit 1560 uit het Dordtse archief die aan deze tweede druk is toegevoegd. Een lezer van de eerste druk attendeerde hierop omdat hij van het bestaan afwist maar geen toegang had tot de kaart omdat deze werd gerestaureerd. Toen dit was afgerond, kon de kaart in dit boek worden opgenomen.
Zeer decoratief is de jongste kaart uit 1973, gemaakt in opdracht van het Waterwinningsbedrijf Brabantse Biesbosch. De rand bevat 156 miniatuurtjes met planten, dieren en kenmerkende voorwerpen uit dit gebied.
De Biesbosch is een prachtig en boeiend (natuur)gebied met houd (wilgenbos in wording), rietgors, griend, grasland, vogelkooien en rouwgors (ruigte).
Wim van Wijk is journalist, woont in de Biesbosch en schreef al eerder drie boeken over dit gebied. Hij heeft in dit boek de boeiende en uiterst dynamische geschiedenis van de Biesbosch prachtig ‘in kaart’ gebracht. “En de Biesbosch leefde nog lang en gelukkig” is de mooie slotzin van dit boek (p. 203).
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
