Een historisch verslag met angstaanjagende details
[Recensie] Hitler’s eerste slachtoffers omvat een historisch verslag van een korte tijdsperiode in Duitsland in het voorjaar van 1933. Adolf Hitler was net als Rijkskanselier benoemd door President Hindenburg (nadat laatstgenoemde er in korte tijd al een aantal versleten had) en zijn aanstelling is al direct merkbaar middels diverse verschuivingen in het politieke klimaat, alsmede de invoering van een aantal controversiële wetten. Zo is de brand in de Reichstag aanleiding om een noodverordening wet uit te roepen die de mogelijkheid biedt om mensen in preventieve hechtenis te nemen, voor onbepaalde tijd, zonder dat hier een opgaaf van reden voor nodig is. Eveneens wordt er een wet doorgevoerd die dient ter ‘herstel van het Ambtelijk Apparaat’, hetgeen zoveel betekent als ‘enkel mensen van Arische afkomst mogen voor de overheid werken’.
De noodverordening wet wordt door de nazi’s aangegrepen om zoveel mogelijk tegenstanders (als communisten) en Joden uit te schakelen door ze in de eerste concentratiekampen te stoppen. Hoewel concentratiekampen tegenwoordig vooral gezien worden als vernietigingskampen, hadden de kampen als eerste functie om alle (politieke) gevangenen te ‘concentreren’ op 1 plek. Het voormalige terrein van de munitiefabriek in Dachau (een overblijfsel uit de Eerste Wereldoorlog) wordt in het voorjaar van 1933 vlug ingericht als één van de eerste concentratiekampen. Op 22 maart komen de eerste gevangenen aan in het kamp, welke op dat moment onder leiding staat van Hilmar Wäckerle.
Op donderdag 13 april 1933 krijgt plaatsvervangend hoofdofficier van Justitie in München II, Josef Hartinger, een telefonisch bericht over vier ‘gevallen’ van een niet-natuurlijke dood in Dachau een dag eerder. Het gaat hier om de gevangenen Arthur Kahn (21 jaar), Rudolf Benario (24 jaar), Ernst Goldmann (24 jaar) en Erwin Kahn (32 jaar). De officiële verklaring vanuit het kamp is dat deze mannen tijdens werkzaamheden een vluchtpoging deden, waarbij ze, na herhaaldelijke verzoeken om te stoppen, neergeschoten zijn door de bewakers. Na onderzoek ter plaatse door Josef Hartinger en de forensisch arts Moritz Flamm stellen beide heren al snel hun vraagtekens bij het verslag vanuit het kamp. Een aantal zaken lijkt niet te kloppen en ze vermoeden kwade opzet. Het onderzoek hiernaar wordt echter al snel door de hoofdofficier Winterberger afgesloten.
In de weken daarna volgen er talloze slachtoffers van ‘vluchtpogingen’ en ‘zelfmoord’. Josef Hartinger is vastbesloten om de misstanden aan de kaak te stellen en start met een minutieus dossier, gebaseerd op harde (forensische) feiten, om zo uiteindelijk de verantwoordelijke(n) voor het gerecht te kunnen brengen. Hierbij wordt hij ondersteund door de zeer correcte forensisch arts Moritz Flamm. Als Hartinger er uiteindelijk in slaagt om het benodigde bewijsmateriaal voor vervolging op tafel te leggen, wordt hij uit onverwachte hoek tegengewerkt.
Een historisch verslag met angstaanjagende details dat een helder beeld geeft van de opkomst van het nazisme in Duitsland.
Timothy W. Ryback heeft, getuige de indrukwekkende bronnenlijst, een immense research gedaan om dit kleine, maar ogenschijnlijk zeer belangrijke stukje geschiedenis te beschrijven. In een tijdperk waarin het Naziregime bezig was met haar opmars naar wat zou leiden tot één van de meest gruwelijke periodes uit de geschiedenis van de mensheid, zwom één man tegen de stroom in, in een poging om dit regime in de kiem te smoren. Plaatsvervangend hoofdofficier van justitie Jozef Hartinger. Als er niet zoveel historische feiten aan ten grondslag lagen, zou je als lezer verwachten dat het een Hollywood-scenario zou betreffen. De gekozen schrijfwijze draagt hier op constructieve wijze aan bij. In tegenstelling tot wat je wellicht zou verwachten, is de opzet van het boek zeer toegankelijk. De schrijver geeft een minutieus verslag van de gebeurtenissen in concentratiekamp Dachau kort nadat deze geopend is, hetgeen een resultaat is van de aanstelling van Hitler als Rijkskanselier een aantal maanden eerder. Hij schroomt hierbij niet om de soms weerzinwekkende details van martelingen in het kamp en het forensisch onderzoek naar de toedracht hiervan te beschrijven. Dat er op grote schaal verschrikkelijke dingen zijn gebeurd in de concentratiekampen is eenieder wel bekend, maar dat er reeds in 1933 al doelgericht moorden werden gepleegd in zogenoemde kampen voor politiek gevangenen weet wellicht niet iedereen.
In de jaren na de Eerste Wereldoorlog ging Duitsland gebukt onder het Verdrag van Versailles. De politieke macht is gedecentraliseerd, het leger is ontwapend en de economie staat onder zware druk. In 1923 heeft Hitler met de NSDAP reeds een niet subtiele poging gedaan om de macht in München in de staat Beieren over te nemen (Bierhalputsch). In tegenstelling tot de reguliere straf voor hoogverraad in die tijd, de doodstraf, krijgt Hitler van een rechter die ontegenzeggelijk met het Naziregime sympathiseerde, slechts vijf jaar cel opgelegd. Met kerst 1924 was hij alweer op vrije voeten. In juli 1932 werd de NSDAP de grootste partij van Duitsland en met de benoeming van Hitler in januari 1933 door president Hindenburg begonnen de Nazi’s in rap tempo aan hun opmars. Hoewel de vele namen van slachtoffers, beulen en nazi-kopstukken, alsook de vele feiten soms wat overweldigend worden, blijft de gehele verslaglegging (het voelt wat oneerbiedig om van ‘verhaal’ te spreken) zeer goed leesbaar en ontvouwt zich voor de lezer een ijzingwekkend tijdspad waarin de Nazi’s steeds meer grip krijgen op de politiek en de bevolking. Alsof het lot geprobeerd heeft de koers van de geschiedenis te wijzigen, had plaatsvervangend officier van justitie Jozef Hartinger het concentratiekamp Dachau onder zijn jurisdictie. Een zorgvuldige jurist, met een sterk geloof in de rechtsstaat, die immer feitelijk en uiterst precies te werk ging. Een jurist die zijn nek uit durfde te steken in tijden dat dit levensgevaarlijk was. Een jurist die dacht het tij te kunnen keren door een aantal verantwoordelijken voor de rechter te brengen.
Met vakkundige precisie weet Timothy W. Ryback het tijdsbeeld tot leven te brengen voor de lezer, alsof ze het van dichtbij beleven. Je kunt de wanhoop proeven van de gevangenen in Dachau, de ongebreidelde haat van de Nazi’s tegen de Joden en de communisten is bijna tastbaar, de fanatieke overtuiging en geloof in de kracht van de wet van Hartinger doet je in retroperspectief hopen dat hij alsnog zal slagen in zijn queeste. Het is een historisch verslag, gebaseerd op feiten, maar het leest als een thriller in de categorie ‘huiveringwekkend’. Door de vele namen van betrokkenen en instanties en door de vele verwijzingen naar gebeurtenissen is het soms lastig om als lezer alles in het juiste perspectief te plaatsen. Zo bekroop mij een aantal keer het gevoel dat er namen door elkaar gehaald werden in de feitelijke weergave. Daar ik voor mijn eigen leesbaarheid hier verder geen onderzoek naar gedaan heb, laat ik in het midden of dit aan mij lag of aan de auteur. Ondanks de feitelijk ondersteunde verslaglegging geeft de auteur in het dankwoord aan dat er, ondanks de precisie waar Hartinger om bekend stond, ook wat tegenstrijdigheden te vinden zijn in de gebeurtenissen. Tijd doet vervagen en het menselijk geheugen is selectief. Toch heeft Ryback met Hitler’s eerste slachtoffers een uiterst plausibele weergave gegeven van de eerste periode van concentratiekamp Dachau en de misstanden die daar plaatsvonden.
Het verslag van Timothy W. Ryback heeft diepe indruk op me gemaakt. Ik heb al best veel gelezen over de Tweede Wereldoorlog en de opkomst van de Nazi’s, maar zo’n indringend portret als Hitler’s eerste slachtoffers heb ik nog niet gelezen. Het verhaal komt in al zijn rauwheid binnen en vertelt tot in gruwelijke details hoe de Nazi’s stukje bij beetje de menselijkheid fileerden. Hoewel het met stappen gaat, blijft het onbegrijpelijk dat dit heeft kunnen gebeuren. Evenals dat het niet te bevatten is dat de geschiedenis op cruciale (keer)punten steken heeft laten vallen. Waarom heeft Hitler in 1923 niet al de doodstraf gekregen voor hoogverraad? Hoe kan het dat een Josef Hartinger, die zijn zaken tot in de puntjes voorbereid had, uiteindelijk het toch niet voor elkaar kreeg om het Naziregime voor de rechter te brengen, waardoor ook het buitenland in vroeg stadium meer zicht had gekregen op het opkomende gevaar? Waarom sluiten mensen op bepalende momenten van de geschiedenis de ogen of kijken de andere kant op? Het boek doet je afvragen ‘Wat als?’. Het lijkt zo marginaal.
Welke invloed had Hartinger uiteindelijk kunnen hebben op het verloop van de geschiedenis als het hem wel gelukt was? Het geeft te denken en dat maakt Hitler’s eerste slachtoffers een onmisbaar boek op het gebied van educatie en historisch besef. Enkel met dergelijke verslagleggingen van ingrijpende gebeurtenissen in de geschiedenis van de mensheid kunnen we misschien lering trekken voor de toekomst. Dit boek graaft zich in je gedachten.
—
Eerder verschenen op Perfecte Buren
