Rembrandt en Frans Hals terug in Nederland
[Recensie] De Hollandse meesterwerken uit de collectie van de Hermitage in Sint Petersburg zijn tijdelijk te zien in de Hermitage in Amsterdam. Voor deze bijzondere tentoonstelling is een grote publicatie gemaakt om recht te doen aan deze bijzondere gebeurtenis. De werken zijn namelijk voor het eerst op zo’n grote schaal terug op Nederlandse bodem. Het gaat om Hollandse Meesters van schilders als Rembrandt en Frans Hals. De collectie Hollandse Meesters van de Hermitage bewaart de herinnering aan de vriendschappelijke culturele betrekkingen tussen Rusland en Nederland. De samenwerking tussen de Nederlandse en Russische Hermitage is ook in beeld gebracht door de televisieserie Hollandse Meesters uit de Hermitage. In het boek ligt de focus, anders dan in de televisieserie, niet op de totstandkoming van de expositie, maar juist op de geschiedenis van de kunstwerken, de aantrekkingskracht van de Nederlandse kunst op Russische verzamelaars en de Nederlandse invloed op de Russische kunst. Alleen in het voorwoord van directeur Cathelijne Broers wordt kort teruggeblikt op de totstandkoming van de tentoonstelling en geschiedenis van de Hermitage.
Het boek start met de geschiedenis van de collectie Hollandse Meesters uit de Hermitage. Zo beschrijft conservator Irina Sokolova van de Hermitage in Sint Petersburg hoe de verzameling ontstond. De verzameling Hollandse schilderkunst in Rusland kwam tot stand dankzij een reeks historische figuren. Zo speelde tsaar Peter de Grote een rol toen hij verknocht raakte aan Nederland en in opdracht Hollandse schilderijen voor hem liet kopen. Een andere grote verzamelaar van Hollandse kunst was Pjotr Semjonov-Tjan-Sjanski, genoemd naar de Tiensjan-bergketen in Centraal Azië. Hij kreeg deze titel voor zijn verdiensten als onderzoeker van de oostelijke regionen van het Russische Rijk, die hij op de aardrijkskundige en economische kaart had gezet. Naast ontdekkingsreiziger was hij ook politicus, lid van de Staatsraad en verzamelde hij kunst. Hierbij richtte hij zich juist op het kopen van werken die niet in de Hermitage waren vertegenwoordigd. Maar het zijn niet deze heren waaraan de Hermitage zijn bestaan dankt, dat is Catharina de Grote. De oorsprong is te vinden in 1764 toen Catharina de collectie van de Berlijnse koopman Gotzkowsky verwierf. Hieronder waren twee van de eerste schilderijen die de Hermitage binnenkwamen en nog steeds aanwezig zijn in de vaste collectie: Adam en Eva en De doop van Christus van Hendrik Goltzius hangen aan weerszijden van de ingang naar de Tentzaal, een majestueuze zaal die helemaal is gewijd aan de Hollandse Meesters. Maar de trots van de Hermitage is de Rembrandtzaal, hier zijn Rembrandts werken De terugkeer van de verloren zoon, Kruisafneming en Afscheid van David en Jonathan te vinden. Helaas kent de geschiedenis van de Hermitage ook een tragisch verleden. Zo is een complete collectie schilderijen voor Catharina, met veel Hollandse Meesters, uit de verzameling Braamcamp, verloren gegaan toen het schip dat de werken vervoerde, de Vrouw Maria, in 1771 zonk in de Oostzee.
De Nederlandse specialist Everhard Korthals Altes richt zich op de Noord-Nederlandse schilderkunst in Sint Petersburg en dan specifiek de achttiende-eeuwse verzamelaar Alexander Stroganov. Daarna gaat de Nederlandse specialist Bernard Vermet in op de Nederlandse invloed in de Russische schilderkunst en wijdt Sokolova uit over de porseleinen vazen uit de collectie. Naast de uitgebreide achtergrondverhalen bij de kunstwerken is het boek tevens een rijk geïllustreerde catalogus bij de tentoonstelling. Een mooie aanvulling op de kunsthistorische essays in het boek is de bijdrage van Cees Nooteboom. De Hermitage Amsterdam stuurde hem voorafgaand aan de tentoonstelling naar de Hermitage in Sint Petersburg om hem kennis te laten maken met de Hollandse Meesters in de Russische collectie. Zijn ervaringen weet hij op voortreffelijk meeslepende wijze neer te pennen:
“Het gebouw daar in de verte voor me, het Winterpaleis waar in de Hermitage gevestigd is, dat exuberante, hoog oprijzende gebouw met zijn gouden versieringen en ijle witte zuilen, zong.” – Cees Nooteboom
In de tentoonstelling zijn zo’n 63 werken te zien uit Sint Petersburg die tijdelijk terug zijn op Hollandse bodem, hiervan bevinden zich zo’n 57 werken normaal gesproken in de galerij van Hollandse schilderkunst in de Hermitage. Het gaat om werken van bekende Hollandse meesters van een breed scala aan genres: van de Bijbelse voorstellingen van Lastman en Wtewael tot de genrestukken van Gerrit Dou, Jan Steen en Gerard ter Borch, van de landschappen van Jan van Goyen en Jacob Ruysdael tot de stadsgezichten van Jan van der Heyden en Gerrit Adriaenszoon Berckheyde en van de portretten van Frans Hals en Govert Flinck tot de stillevens van Ferdinand Bol, Willem Claesz. Heda en Willem Kalf. Net als in het boek wordt de bezoeker in de tentoonstelling meegenomen op ontdekkingstocht langs de werken. De tentoonstelling start met de Jonge vrouw met oorbellen van Rembrandt, waarna de bezoeker in een aantal zalen het werk van de voorlopers van Rembrandt kan aanschouwen en vervolgens uitkomt op een waar Rembrandtplein waar het werk van de grote Nederlandse Meester samen met dat van zijn leerlingen te bewonderen is. Op de bovenverdieping zijn werken gerangschikt op schilder, thema en genre te vinden in speciale zalen gewijd aan onder andere dieren, landschappen en genrestukken.
Het boek bij de tentoonstelling is een fraai koffietafelboek dat recht doet aan de bijzondere werken die tijdelijk in Nederland te zien zijn. De vele paginagrote illustraties van de werken zorgen ervoor dat je als lezer de werken een beetje bij je hebt in dit museum in boekvorm. De achtergrondverhalen zijn de gidsen die de lezer informeren, met bijzondere anekdotes en kunsthistorische feiten. Kortom, een prachtig boek bij een al evenzo uitzonderlijke tentoonstelling.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
De tentoonstelling is tot 27 mei 2018 te zien in Amsterdam
