Een pleidooi voor een houding van vrijheid en verantwoordelijkheid
[Recensie] Dit boek is een breedvoerige bezinning op de mens in onze tijd. Wie en wat maakt ons tot de mens die we zijn (geworden), welke keuzen maken wij bewust en misschien nog wel minder doordacht en zou dit anders kunnen? Hoe gaan wij om met onszelf en hoe verhouden wij ons tot elkaar?
Deze elementaire menselijke vragen komen in dit lijvige boek aan de orde. De omvang zou kunnen afschrikken maar Joep Dohmen schrijft helder en toegankelijk en neemt rustig de tijd voor zijn verhaal. Daarom is zijn boek Iemand zijn voor iedere geïnteresseerde prima te lezen al vraagt juist die breedvoerigheid misschien ook wel weer enig geduld van de lezer omdat de voortgang van het betoog tamelijk langzaam verloopt. Ook zitten er hier en daar herhalingen in. Het boek had aan zeggingskracht kunnen winnen wanneer het wat bondiger was geweest.
Hedendaagse mens
Dat alles neemt niet weg dat het boek Iemand zijn op zorgvuldige en niet-polemische wijze stilstaat bij de hedendaagse mens en de wijze waarop hij z’n leven vorm en inhoud probeert te geven. Dit boek is een pleidooi voor ‘een houding van vrijheid en verantwoordelijkheid’ (p. 19) en wil mensen helpen over zichzelf na te denken. De kern is in feite dat de mens aan de ene kant mondig en zelfstandig is en z’n eigen weg mag gaan in het leven. Tegelijk is de mens meer dan een onafhankelijk eiland en staat hij op allerlei manieren in sociale en emotionele verbinding met andere mensen. Ook heeft een mens een relatie tot de culturele geschiedenis van de wereld en zijn persoonlijke verleden.
Al die menselijke verhoudingen brengen hun eigen verplichtingen en vreugden met zich mee. De mens leeft daarom – als het goed is – in relationele autonomie. Beide aspecten keren in dit boek steeds weer terug: de aandacht voor jezelf en de open relatie tot anderen: “Dit boek is dus een opdracht tot zelfvorming en persoonlijke verantwoordelijkheid” (p. 33).
Joep Dohmen schetst de huidige leefwereld van de mens en beschrijft invloeden als de economisering van onze samenleving, technologische ontwikkelingen, de onzichtbare macht van de media en de scheiding van tijd en plaats (wonen en werken). Essentieel is een gebrek aan onderling vertrouwen zoals we dat in onze tijd duidelijk zien. Politieke kwesties als de toeslagenaffaire bij de fiscus en de gaswinning in Groningen zetten het toch al kwetsbare vertrouwen nog verder onder druk. Populistische politici spelen vervolgens op die onderbuik gevoelens in en vergroten de tweespalt in de samenleving.
Secularisatie
Het is opmerkelijk dat de humanist Joep Dohmen het christelijk geloof waardeert als een voormalige basis van vertrouwen in onze samenleving. De kerken brachten mensen bij elkaar en legden zo een sociaal fundament in de maatschappij. Het christelijk geloof droeg ook waarden en normen aan van waaruit mensen verantwoordelijk leefden. Nu die invloed door de secularisatie afbrokkelt, zijn mensen op zichzelf aangewezen.
Zo ontstaat er individualisering en dat geldt niet alleen in relationeel opzicht maar ook als het gaat om ethische keuzen. Er zijn amper voorgegeven kaders meer waaraan mensen zich kunnen oriënteren. Nu moeten mensen zelf op zoek gaan en dat vraagt een actieve, zelfbewuste instelling óf zij laten zich meedrijven op de stroom van de tijdgeest en de waan van de dag. Dan zijn ze innerlijk weerloos en een gemakkelijke prooi voor commercie en consumptief gedrag.
Een doordachte levensstijl is dan ook van essentieel belang en daar denkt Dohmen in dit boek dan ook uitvoerig over na en hiervoor wil hij de nodige filosofische bagage vanuit onze rijke traditie aanreiken.
Wat krijgen jonge mensen mee van huis uit? Er is geen duidelijke richting meer en Dohmen maakt zich daar zorgen over. De opvoeding is vaak vrijblijvend want ouders kunnen of willen geen richting aangeven. Kinderen genieten veel vrijheid en mogen het zelf weten. De sterk veranderde leefwereld waarin jongeren opgroeien, wordt helder geschetst. Het is belangrijk dat er in het onderwijs aandacht is voor persoonlijkheidsvorming zodat kinderen en jongeren “gemotiveerde en geëngageerde volwassenen worden”.
Dohmen wil graag dat ouders en leerkrachten niet alleen kennis en vaardigheden overdragen maar bijdragen aan de ontwikkeling van het mens zijn. Hij noemt dat Bildung: de innerlijke ontwikkeling dankzij een brede vorming. Temidden van allerlei filosofen is Michel Foucault, een Frans filosoof uit de 20e eeuw, zijn inspiratiebron. Foucault bepleit een bestaansethiek vanuit Griekse, Romeinse en christelijke bronnen. “De zin van het concrete leven is de weg of liever het onderweg zijn zelf door een goede zelfzorg” (p. 396). Daartoe is het belangrijk dat de mens zichzelf kent, bij zichzelf te rade gaat en met anderen in gesprek gaat om zichzelf beter te leren kennen en te kunnen doorgronden.
Foucault
In de bestaansethiek van Foucault gaat het om deze vragen waarin vrijheid en verantwoordelijkheid essentiële begrippen zijn die elkaar nodig hebben en samen zorgen voor een evenwichtige belans in het leven:
“ – Waarvoor draag jij zorg, voor welk verlangen?
– Hoe doe je dat, met welke oefeningen?
– Wat voor mens wil je zijn, waarvoor leef je?
– En onder welke condities, bepalingen en invloeden kun jij dat doen?” (p. 540).
Dohmen hoopt dat mensen zo doordacht en welbewust in het leven kunnen staan. Dan is er bij hen een geestelijke weerbaarheid tegen de wanen van de dag omdat zij leven vanuit een ethische traditie die zoekt naar een zinvol leven dat mensen een gevoel van vervulling schenkt. De lange weg die Dohmen in dit boek aflegt, komt tenslotte uit bij de dankbaarheid, het goede gevoel dat een mens een goede inhoud aan z’n leven heeft kunnen geven.
Joep Dohmen is emeritus hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de universiteit Humanistiek en lector Bildung aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie. Eerder verscheen van zijn hand Tegen de onverschilligheid, Over levenskunst en De kunst van het ouder worden.
—
Voor het eerste gepubliceerd op Bazarow
