Een mooi geschreven novelle met een boodschap
“Ik moet de jongens sparen, had hij zichzelf ingeprent. Want hij wist dat het hele leven van de kinderen door de toestand van het land een dramatische wending zou nemen.”
[Recensie] Met deze korte quote, de gedachtegang van meester Jozef in het tweede studiejaar in 1940, schetst Dirk Marteel (1960), in zijn debuutnovelle IJzergeluk, de situatie: de onomkeerbare aankondiging van een nieuwe oorlog. Marteel is een Vlaamse, Oostendse auteur, opgegroeid aan en met de zee, die zijn inspiratie voor deze novelle haalde uit een, … brok ijzer, een kleinood dat door zijn grootvader en zijn vader steeds bewaard is gebleven. (Dirk Marteel in het Nieuwsblad, 30 september 2021). Centraal staat ‘Operatie Dynamo’ die plaatsvond tussen 26 mei en 04 juni 1940. Het was een grootscheepse operatie om Britse expeditionaire troepen te evacueren vanuit Duinkerke en De Panne. Mede door een vreemde beslissing van Hitler mag deze onderneming succesvol genoemd worden.
“Het boek toont hoe de mens in moeilijke omstandigheden de kracht vindt om te overleven. […] Het is een ode aan alle kinderen ter wereld en hun families die ook vandaag nog met oorlogsgeweld geconfronteerd worden.” (Dirk Marteel in Het Nieuwsblad, 30 september 2021)
Op 28 juni 1919 werd in Versailles een Vredesverdrag ondertekend: het officiële einde van De Groote Oorlog. Voor velen was dit het officiële begin van WOII. En zie: op 10 mei 1940, nauwelijks 20 jaar, 10 maanden en 29 dagen later, vallen de troepen van Hitler België binnen. Het land en de bevolking is nauwelijks hersteld van de gruwel van WOI. De Belgische strijdkrachten hebben geen schijn van kans tegen de drieste oorlogsmachine van de nazi’s: de capitulatie volgt al snel.
Oskar, een zevenjarige jongen, vlucht in paniek weg, dwars over de weg, de duinen van De Panne uit. Odiel, zijn vriend, weet niet waarom, maar hij volgt in zijn spoor.
“Kijk… Kijk daar… Kom… Vlug… Lopen… Lopen.”
Oskar heeft in de duinen een gewapende soldaat gezien, een indrukwekkende ontdekking: een combinatie van schrik en bedreiging. Enkele weken eerder hadden ze van meester Jozef in het tweede studiejaar vernomen dat België in oorlog was met Duitsland.
“De dramatische toestand van het land had in een handomdraai ook het bestaan van deze vrienden overhoop gehaald. Het zorgeloze leven van Oskar en Odiel was definitief voorbij.”
Machteloos. Dat is het kernwoord dat heerst bij de bevolking. Hardwerkende mensen voor de dagelijkse kost, waar maar weinig ruimte was voor vertier en plezier, worden alweer het slachtoffer van zinloos geweld.
“Enkel de jaarlijkse kermisdagen in mei brachten wat soelaas.”
Het enige wat nu overblijft is zorgen voor de veiligheid van het gezin. Ook vader Emiel Durand zoekt bescherming voor zijn echtgenote en de drie kinderen. Improviseren was de boodschap en een zeer krap kolenhok werd, met enige verbeeldingskracht, herschapen in een schuilkelder. Met moeite kronkelden ze zich als haringen in deze vieze verblijfplaats tot de bombardementen ophielden.
“Hoe moeilijk het leven ooit was, vandaag stond het zware woord ‘overleven’ groot op hun voorhoofd geschreven. In kleine letters eronder: we zijn bang.”
Op 31 mei 1940 gaat Oskar met zijn vader mee om hout te sprokkelen. Kort bij het strand zijn zij getuige van Operatie Dynamo: een zee van mensen die een plaatsje proberen te veroveren op een bootje dat hen naar Engeland zal brengen. Het strand, kilometers lang, allemaal wanhopige mensen en een Duits vliegtuig dat zorgt voor dood en verderf.
“De zon scheen. Maar als moment in een mensenleven kon het niet donkerder zijn. Het beeld zou als een fotokader hun hele leven in hun hoofd blijven hangen.”
Overal blijft beschadigd oorlogsmateriaal achter. Tijdens een van hun uitstappen vinden Oskar, zijn vader en nonkel Fons allerlei bruikbaar materieel, maar de angst om iets mee te nemen was groot: wat zou er gebeuren als ze betrapt werden? Ze keren naar huis terug met een zeester en een, … harde, waardeloze brok ijzer , een kleinood dat ze als een soort talisman zullen bewaren., …
Neen, IJzergeluk is geen oorlogsboek. Het is een boek over onschuldige, gewone, hardwerkende mensen die voor de tweede keer in twintig jaar geconfronteerd worden met de zinloosheid van oorlogsgeweld. De auteur geeft de toestand duidelijk weer: het is in de eerste plaats de zorg voor het eigen gezin. Maar er is meer: veerkracht om dag na dag te leven in bizarre omstandigheden, de inventiviteit om zich te beschermen maar ook de verbondenheid is opmerkelijk. Lotgenoten die samen in erbarmelijke omstandigheden strijden voor het leven en de grond die hen dierbaar is.
Dirk Marteel kent de geschiedenis. De drama’s die zich afspeelden in het dorp en op de stranden tijdens Operatie Dynamo in 1940 zijn zorgvuldig gedateerd. Maar wat misschien nog belangrijker is: de flash-backs, vooral terugblikkend naar de gebeurtenissen tijdens WOI. De lotgevallen van de familie van Emiel Durand, maar ook de belevenissen van het gezin van meester Jozef en zijn latere voorkeur voor het linkse ideologische gedachtengoed zorgen voor meer achtergrond, toch belangrijk in dit korte verhaal.
Dirk Marteel schrijft eenvoudig, over eenvoudige mensen in bizarre levensomstandigheden. Korte, maar correct geformuleerde zinnen geven het verhaal vlotheid: een beeldende voorstelling van de situatie in het dorp, het achtergelaten schroot en de chaotische toestanden op de stranden: een tijdsreis in het verleden. Vaak maakt de schrijver gebruik van een aaneenschakeling van korte zinnen om bepaalde momenten, te benadrukken. Daarmee kan hij enige spanning genereren, maar ook de machteloosheid van mensen tegenover geweld benadrukken. Huiveringwekkend soms, …
Als je er vanuit gaat dat een brok ijzer, gevonden en meegenomen door de grootvader van de auteur, de inspiratiebron geweest is voor dit boek zou je kunnen stellen dat deze novelle voor een stuk biografisch is: het verhaal van zijn grootouders tijdens WOI, de waanzin van de oorlog door de ogen van een zevenjarige jongen tijdens WOII.
Dirk Marteel is een goede verteller die de lezer weet te boeien met dit korte verhaal waarin de mens als mens centraal staat. Toch blijft het altijd opletten geblazen, tot en met het laatste hoofdstukje,1948, waarin ik moet vaststellen dat Oskar in 1940 zeven jaar was en acht jaar later ‘slechts’ dertien lentes op de teller had. Wellicht een foutje tijdens het zetten, niet echt storend, maar wel te vermijden.
En dan nog even dit, een wel zeer persoonlijke benadering. Misschien heeft de auteur, totaal onbewust, de brok ijzer ook een symbolische betekenis gegeven. Tijdens WOI was de familie van Emiel Durand gevlucht naar Caen, Frankrijk.
“De intensiteit van het gebeuren had de jonge Emiel getekend. En gehard voor het leven.”(~zoals de brok ijzer die hij jaren later samen met zijn vader meeneemt naar huis~)
Tot slot nog even: de titel is zeer goed gekozen: verwijzend naar het stuk metaal van zijn grootvader met een knipoog naar WOI. IJzergeluk is voor mij een hebbedingetje, een mooi geschreven novelle, met een boodschap voor mensen en kinderen in oorlogsgebieden en een vingerwijzing naar oorlogszuchtige leiders. Soms mis ik wel wat originaliteit en ook het element verrassing is opmerkelijk afwezig, waardoor het geheel een opstelachtige indruk geeft, maar Dirk Marteel mag best tevreden zijn met dit debuut.
—
Eerder verschenen op Perfecte Buren
