Ontsnappen via de verbeelding
[Recensie] “Het was een herhaling van dezelfde werkelijkheid,” schrijft Ahmet Altan in het eerste hoofdstuk van Ik zal de wereld nooit meer zien: aantekeningen uit de gevangenis:
“Wat ik meemaakte was geen déjà vu.
Het was een herhaling van dezelfde werkelijkheid.”
(vertaling: Hamide Doğan)
Terwijl de politie zijn huis doorzoekt, zet Ahmet Altan thee. Hij weet wat er gaat gebeuren. Hij weet wat hem en zijn broer Mehmet te wachten staat. Net als hun vader vijfenveertig jaar daarvoor zullen zij gearresteerd worden en op onduidelijke gronden veroordeeld. Hij heeft het allemaal al eens eerder meegemaakt.
Hij weet wat de consequenties zijn, maar dat weerhoudt hem niet van het huldigen van principes. Terwijl de politie zijn huis overhoop haalt, blijft Ahmet Altan bewonderenswaardig kalm. En dat zal hij blijven. Tijdens het voorarrest. Tijdens het proces. Tijdens zijn verblijf in de gevangenis dat volgt op zijn veroordeling. Hij weigert zich gewonnen te geven.
Schrijven is voor hem een belangrijk weermiddel. Schrijven in gevangenschap is voor hem een daad van verzet. “Ze willen mijn beperkte tijd stelen en ik schrijf om deze diefstal te voorkomen”, legt hij uit. “Ik schrijf niet omdat ik sterk ben, ik ben sterk omdat ik schrijf. Schrijven maakt me onaantastbaar. Tijdens het schrijven heb ik het gevoel dat ik het hele leven in de palmen van mijn handen heb”, laat hij Toon Beemsterboer weten, die hem voor NRC interviewde toen hij al in de gevangenis zat.
Hoewel Ik zal de wereld nooit meer zien in de gevangenis geschreven is, en Ahmet Altan er ook in beschrijft welke invloed het niet vrij over tijd en ruimte kunnen beschikken, op hem heeft, is Ik zal de wereld nooit meer zien: aantekeningen uit de gevangenis vooral de getuigenis van een onafhankelijke geest die inzichtelijk maakt hoe een mens zich via zijn verbeelding aan de werkelijkheid kan onttrekken. Die werkelijkheid kan een proces in de nasleep van een mislukte staatsgreep zijn: Ahmet Altan wordt uiteindelijk tot een levenslange gevangenisstraf in eenzame opsluiting veroordeeld omdat hij banden zou hebben met Gülen. Maar Ahmet Altan heeft het minstens even indringend over wat literatuur vermag. Want Ahmet Altan is en blijft op de eerste plaats schrijver.
Ik zal de wereld nooit meer zien bestaat uit negentien hoofdstukken van ongelijke lengte. Elke zin, dan wel elke alinea wordt benadrukt door witregels, waardoor de lezer met zijn neus op de feiten en hun consequenties gedrukt wordt. Ahmet Altan schrijft met een verraderlijke lichtheid waar het zijn detentie betreft en met een aangename eruditie als het om (opvattingen over) verbeelding in het algemeen en literatuur in het bijzonder gaat.
Als hem eindelijk een bibliotheekboek ter hand gesteld wordt – De kozakken van Tolstoj – leidt dat, onder andere, tot een bespiegeling over het verschil tussen negentiende- en twintigste-eeuwse romans:
“Bij ideeën in een roman ligt een groot gevaar op de loer. Ze vertegenwoordigen de schrijver in de roman, en hoe meer ideeën er zijn des te meer de schrijver aanwezig is, en hoe meer de schrijver aanwezig is des te minder ruimte er is voor de romanpersonages, ze kunnen zich niet ontwikkelen of belangrijker nog, diepte krijgen.”
(vertaling: Hamide Doğan)
Er komen veel schrijvers voor in Ik zal de wereld nooit meer zien, schrijvers van werk dat Ahmet Altan zich zonder enige moeite voor de geest lijkt te kunnen halen, waarin wat personages doormaken op zijn eigen situatie van toepassing zou kunnen zijn. Hij overdenkt zelfs de mogelijkheden van God als metafoor.
Via zijn eigen verbeeldingskracht en die van anderen omzeilt Ahmet Altan de realiteit:
“Ik ben een schrijver.
Ik ben noch waar ik ben noch waar ik niet ben.
Als je me opsluit zal ik de wereld rondreizen op de vleugels van mijn onbegrensde geest.
Trouwens, ik heb vrienden over de hele wereld die me helpen te reizen, de meesten heb ik nog nooit ontmoet.
Ieder oog dat leest wat ik geschreven heb, iedere stem die mijn naam herhaalt, houdt mijn hand vast als een kleine wolk en laat me vliegen over de laaglanden, de bronnen, de bossen, de zeeën, de steden en hun straten. Ongemerkt onthalen ze me als gast in hun huizen, in hun gangen in hun kamers.
Ik reis over de wereld in een gevangeniscel.”
(vertaling: Hamide Doğan)
En dan, op 4 november 2019 wordt Ahmet Altan onverwacht vrijgelaten. En met hem collega Nazlı Ilıcak. Amper een week later wordt Ahmet Altan opnieuw gearresteerd.
—
Dit stuk werd geschreven voor de website van PEN Nederland, waar het in de rubriek PEN Leest staat en verscheen ook eerder op Hanta
