Waarom Erasmus in het Lutherjaar alle aandacht verdient
[Recensie] Dit stukje kan geen volledige objectieve recensie zijn, daarvoor ken ik beide auteurs (nu ja, ‘auteur’, Jeroen Hermkens is beeldend kunstenaar) te goed. Met Han studeerde ik filosofie in Utrecht, met Jeroens zus, Anneke – ook kunstenaar, ben ik al een heel leven bevriend. Verwacht dus geen honderd procent objectieve bespreking, maar toch moet dit boek aandacht krijgen. Waarom? Niet alleen omdat het zo’n mooi en bijzonder boekje is, maar ook omdat het een symphatieke boodschap bevat.
Han van Ruler is gespecialiseerd in de geschiedenis van de moderne filosofie, hij promoveerde op Descartes en is al jaren buitengewoon hoogleraar Intellectuele Geschiedenis van Renaissance en Barok aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Jeroen Hermkens treedt steeds vaker op als kunstenaar van de tijdgeest. Zijn etsen van steden zijn wereldberoemd en zeker in Utrecht, Hermkens’ thuisbasis. De laatste jaren is hij meer aan het schilderen. Zijn serie naaktportretten, waar recent Arnon Grunberg In NRC Handelsblad van de totstandkoming verslag deed, zijn prachtig.
Een ander recent project van Hermkens betreft Erasmus. In 2015 kreeg Hermkens van het Erasmus Huis in Jakarta de opdracht een muurschildering te maken voor in het trappenhuis. Via het filosofiewereldje in Utrecht zocht hij contact met Van Ruler. Het idee ontstond om in een boek die steden af te beelden die in het leven van Erasmus een rol van betekenis hebben gespeeld: Rotterdam, Gouda, Deventer, Parijs, Oxford, Leuven, Venetië, Freiburg en Bazel. Van Ruler zou een tekst maken over het leven en werk van de grote filosoof.
Hermkens bezocht de steden van Erasmus en geeft een impressie van huizen, straatjes, kloosters, bruggen, zoals ze zich nu aan ons voordoen. In zijn bekende prachtige stijl etst hij wat hij ziet. Hij doet in korte verhaaltjes verslag van zijn tekensessies. Niet iedereen zit te wachten op de Nederlandse kunstenaar, zo blijkt. In Oxford installeert hij zich op het terrein van een verboden binnenplaats en moet hij wegwezen, wat hij weigert. In Jakarta verdenken ze Hermkens van terroristische activiteiten en moet hij zijn tekeningen inleveren, wat hij weigert. Door toedoen van een Amerikaanse veiligheidsmedewerker loopt het daar met een sisser af. Je maakt geen boek over Erasmus, toch een denker van de vrijheid, om je te laten wegsturen.
Han van Ruler geeft een mooi overzicht van het leven en werk van Erasmus, een van de grondleggers van het humanisme. Opgegroeid als bastaardkind met een buitengewoon stel hersens kiest Erasmus al jong voor een leven van studie en contemplatie. Hij zou uitgroeien tot een van de grootste critici van de katholieke kerk. Hij trekt op met Thomas More die in zijn Utopia, aldus Van Ruler, Erasmus niet al te vleiend portretteert. “Erasmus heeft nooit veel over Utopia losgelaten, maar alles wijst erop dat hij mede model heeft gestaan voor de hoofdpersoon, de rare Portugese wereldreiziger Raphael Hytholodaeus, oftewel Rafaël Babbelkous, die het verhaal vertelt over het exotische land Utopia, waar alles goed is.”
Van Ruler beschrijft de zoektocht van de jonge Erasmus naar wie hij wil zijn, priester of dichter, doctor of docent. Erasmus is van jongs af aan een vrijdenker die in het verstikkende en bijgelovige katholieke geloof bij bekrompen opvoeders moeilijk kan aarden. Op school in Gouda was het “schelden en slaan, net zolang totdat alle onbevangenheid verdwenen is”. Pas in zijn latere leven, als hij bekender en beroemder is en hij zijn eigen plan kan trekken vindt hij zijn bestemming als docent, als schrijver.
Van Ruler tekent het allemaal prachtig op, haast poëtisch, een feest om te lezen. En passant geeft Van Ruler in dit Lutherjaar ook nog een stevige sneer aan de stichter van het protestantisme. “Erasmus zag er het nut niet van in om te breken met de kerk – en al helemaal niet op grond van de vergezochte Bijbelinterpretaties van een extremist.” In tegenstelling tot Luther pleitte hij voor een verlichte vorm van kritiek op de katholieke kerk, voor gematigdheid. Voor Erasmus ging de geestdrift waarmee Luther de kerk te lijf ging veel te ver. Van Ruler vat het debat zo samen: “Aan de ene kant was er het filosofisch-religieuze programma van Erasmus, dat nadruk legde op autonomie en zelfbeschikking. Aan de andere kant was er de gevoelsreligie van Luther, die eerder om gehoorzaamheid en onderdanigheid vroeg. De één stond voor een meer optimistisch, de andere voor een pessimistisch mensbeeld.”
En zo is In de voetsporen van Erasmus ook een politiek boekje geworden. De teksten van Van Ruler en de mooie tekeningen van Hermkens eren het positieve mens- en wereldbeeld van Erasmus, van tolerantie en vrijheid. Hem in deze tijd herdenken en op een voetstuk plaatsten is hard nodig om het hedendaagse fundamentalisme weerwoord te kunnen bieden.
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
