Amitav Ghosh over zijn nieuwe boek: “De kritiek die Marx op het kapitalisme had was meestal terecht”
De ecologische crisis gaat hand in hand met de militaire expansie van vandaag, aldus Amitav Ghosh. Beide zijn immers het gevolg van eenzelfde imperialistisch en kapitalistisch denken: “We zitten middenin WO III. De wereld is beetje bij beetje aan het instorten, alleen zien we dat hier nog niet.”
[Interview] In de late middeleeuwen kon je voor een handvol nootmuskaat een huis kopen. Het bruine schaafsel van de muskaatnoot werd immers niet alleen gebruikt om voedsel een wonderlijk exotische smaak te schenken, het zou ook een wondermiddel tegen de pest zijn, beweerden artsen. Het werd daardoor een symbool van luxe en rijkdom. Ook de zeldzaamheid van de muskaatnoot speelde natuurlijk mee. De bomen waaraan ze groeide kwamen alleen op de Indonesische Banda-eilanden voor. Wie de handel met die eilanden beheerste, werd slapend rijk en dus eiste de Verenigde Oost-Indische Compagnie van de lokale bevolking dat die alleen met haar zaken zou doen. Maar die zag het anders. Kwamen er Portugezen of Britten met een buidel geld langs, dan werden zij net zo goed bediend. Contractbreuk, schreeuwden de Nederlanders, waarna ze Jan Pieterszoon Coen met negentien schepen en een paar duizend soldaten op de eilanden afstuurden. Er zou voor eens en altijd komaf gemaakt worden met die 15.000 onbetrouwbare Bandanezen, en dus werden deze in 1621 op de paar honderd na die wisten te vluchten, allemaal afgeslacht en vervangen door Indiërs en zwarte slaven uit Madagaskar. Daarna liep de handel op rolletjes.
Voor de Indiase schrijver Amitav Ghosh, die de eilanden in 2016 bezocht en er op heel wat herdenkingsmonumenten, standbeelden en zelfs een heus fort Belgica stootte, is de genocide op de Banda-bevolking typerend voor de wijze waarop het westen de aarde heeft gekoloniseerd en onderworpen aan haar imperialistische ideologie. Voor de Bandanezen waren de muskaatbomen een deel van hun lokale cultuur, voor de Nederlanders stonden ze voor grondstof, handel en rijkdom, net zoals die Bandanezen zelf trouwens, die om de efficiëntie te bevorderen best vervangen konden worden door slaven, nog zo’n grondstof die je wereldwijd kon inzetten. Daar werd de westerse mechanistische wereldbenadering gebaseerd op het denken van filosofen als René Descartes, Francis Bacon en Robert Boyle voor het eerst op grote schaal in de praktijk gebracht, schrijft Ghosh in De vloek van de nootmuskaat, en dat we vandaag met een klimaatcrisis kampen is daar een rechtstreeks gevolg van.
Dat de klimaatverandering samenhangt met het kapitalistisme, zoals veel denkers vandaag opperen, lijkt dus voor de hand te liggen, maar om de ware dynamiek te begrijpen moeten we verder terug de geschiedenis in, beweert Ghosh wanneer we hem via Zoom vanuit zijn woonplaats New York spreken: “De strijd om de muskaatnoot dateert van begin zeventiende eeuw, toen er van kapitalisme nog geen sprake was, al zou je de Verenigde Oost-Indische Compagnie wel een proto-kapitalistische organisatie kunnen noemen. Het gaat dus over imperialisme. Het kapitalisme is natuurlijk wel een belangrijke speler in het verhaal van de klimaatverandering. De onophoudelijke drang om te kopen, te verkopen en te consumeren weegt zwaar op ons energieverbruik en onze uitstoot, maar wanneer je daar al te zeer op focust verlies je de geopolitieke motor achter de klimaatverandering uit het oog: de wereldwijde strijd om militaire en economische dominantie. Kijk wat er vandaag gebeurt. De VS, Groot-Brittannië, Rusland en China zijn bezig aan een krachtmeting van lange duur met als doel het behalen van de geopolitieke overheersing. In de VS wordt 80% van het wetenschappelijk onderzoek bekostigd door het militair apparaat. Een groot deel van de Amerikaanse economie behelst militaire uitgaven. Ik denk daarom dat alleen focussen op het kapitalisme naast de kwestie is. Het gaat om een geopolitieke strijd. En dat zie je ook wanneer je naar de geldstromen kijkt. Er wordt veel lippendienst bewezen aan het klimaat en de planeet, maar wanneer het erop aankomt doet men toch iets anders. Binnen de paar dagen na het begin van de oorlog in Oekraïne kreeg het land van de Britten voor 2,3 miljard dollar aan wapens toegestopt. Hoeveel hebben ze vrijgemaakt voor de slachtoffers van de aardbeving in Turkije of de klimaatcrisis? Nog geen fractie van dat bedrag.”
Een niet zo fraai staaltje hypocrisie?
“Zo kun je het niet eens noemen, want niemand verbergt iets. De bedragen worden gewoon gepubliceerd in de pers.”
Toont de huidige oorlog ook niet dat macht en fossiele brandstoffen hand in hand gaan?
“Natuurlijk, al was het maar omdat een leger enorm veel brandstof nodig heeft, en niet meteen hernieuwbare. Het Amerikaanse leger is een van de grootste energieverbruikers van de hele wereld. Een niet-nucleair vliegdekschip verbruikt 21.500 liter brandstof per uur, een F-16 6500 liter, en wanneer de naverbrander werkt 55.000 liter. Fossiele brandstoffen staan al sinds de negentiende eeuw centraal in de geopolitieke strijd. Een van de belangrijkste redenen waarom Amerika aan een machtsexpansie begon op de Grote of Stille Oceaan was het creëren van kolenopslagplaatsen. Vandaar dat het Hawaï absoluut in zijn invloedssfeer wilde. Zelfs Commodore Perry (1794 – 1858), die de eerste Amerikaanse expeditie naar Japan leidde, deed dat om steenkool te vinden.”
Dat zal toch veranderen wanneer fossiele brandstoffen verdwijnen? Hernieuwbare energie is toch veel democratischer in de zin dat de zon overal schijnt en het overal waait?
“Fossiele brandstoffen zijn inderdaad heel erg vervlochten geraakt in de militaire strategie van een land als de VS. Daarom zijn ze ook moeilijk weer uit elkaar te halen. Amerika wil niet alleen zijn eigen energiebevoorrading veiligstellen, het wil in staat zijn anderen die energie te ontzeggen. Vandaar dat het land aanwezig is in de Straat van Hormoez en die van Malakka, omdat het zo de olietrafiek naar China kan controleren. Want zelf heeft het die olie niet nodig. Door fracking en schaliegas is het land zelfvoorzienend. En toch is het ondenkbaar dat het zijn militaire bases in het Midden-Oosten zou opgeven. Het draait allemaal om de wil tot macht en het is die wil die aan de basis ligt van de huidige planetaire crisis. Europa en de VS vechten om die macht met Rusland en China en ik vrees dat die strijd niet meer zal stoppen. Die gaat door tot de finish en het lijkt erop dat de dominerende partijen de wereld eerder willen vernietigen dan hem uit handen geven.”
We moeten ons dus opmaken voor een lange, hevige oorlog?
“Dat denk ik ja. We zitten middenin WO III. De wereld is beetje bij beetje aan het instorten, alleen zien we dat hier nog niet. Maar kijk naar Zuid-Azië. Het leek even alsof Myanmar op de goede weg was, maar dat land is inmiddels een ramp. Sri Lanka is zowel economisch als politiek ingestort. Vorige zomer vluchtte de president naar Singapore. Het is een failed state. Met Pakistan gaat het van kwaad tot erger en misschien gaat het wel dezelfde weg op als Sri Lanka. Afghanistan is naar het stenen tijdperk gebombardeerd. Iran is een ramp, en over Syrië en Zuid-Turkije kunnen we maar beter zwijgen. De horror lijkt steeds meer om zich heen te grijpen. En ook het zelfzekere westen blijft niet gevrijwaard. Dat de VS zomaar drie ongeïdentificeerde vliegende objecten uit de lucht schiet zonder te weten waar ze mee te maken hebben zegt voldoende over de huidige zenuwachtigheid. Eerst schieten en dan vragen stellen. Of kijk naar de Britse politiek die ten prooi lijkt te zijn aan hysterie. Al te lang hebben we onszelf wijsgemaakt dat de wereld door rationele mensen wordt geleid, en dat aan de hand van rationele principes. Vandaag blijkt duidelijk dat dit niet zo is.”
En op economisch vlak is het al niet veel beter gesteld? We lijken van de ene crisis naar de andere te strompelen.
“Het systeem is aan het rotten vanuit de kern. Dit najaar komt er een nieuw boek van me uit, gebaseerd op de research die ik gedaan heb voor de romantrilogie bestaande uit Sea of Poppies, River of Smoke en Flood of Fire. Die ging over de negentiende-eeuwse opiumhandel. Het kapitalistisch systeem was toen volledig afhankelijk van die handel. De winsten ervan waren de olie die het draaiende hield. Veel nog steeds bestaande instituten werden met die winsten opgericht, HSBC bijvoorbeeld, de grootste bank ter wereld. Het merendeel van de oprichters en leden van de raad van bestuur waren opiumhandelaars. Misschien heb je al van de term Boston brahmins gehoord, de Amerikaanse aristocratie bestaande uit de grote, rijke families die nogal wat presidenten voortbracht, zoals Franklin Roosevelt en Calvin Coolidge. Zij dankten hun fortuin aan de opium. En dan was er nog de slavenhandel natuurlijk, die andere pijler van de Amerikaanse economie. Het idee dat die rijkdom op een ethische manier is verworven is dus een illusie.”
U trekt in uw boek een parallel tussen de genocide op de Bandanezen van 1621 en die op de Noord-Amerikaanse Pequot-indianen van 1637. Ook daar dienden de oorspronkelijke bewoners te verdwijnen omdat ze niet pasten in het imperialistische systeem. Het kapitalisme gaat dus niet om vrije handel maar om geweld?
“Absoluut. Een voorbeeld daarvan zijn de opiumoorlogen die tussen 1839 en 1860 uitgevochten werden door de Britten en de Chinezen. In India werd op massale schaal opium gekweekt, waarna de Britten die naar China exporteerden. Dat land werd door de opiumverslaving van zijn bevolking geconfronteerd met een enorme gezondheidscrisis en wou daarom de import verbieden. Dat kan zomaar niet, reageerden de Britten, hier wordt het principe van de vrije handel met voeten getreden, en dus brak in 1839 de eerste opiumoorlog uit. Die oorlog leidde uiteindelijk tot de Taipingopstand die in Zuid-China tussen 1850 en 1864 twintig tot dertig miljoen levens eiste, het grootste bloedbad van de negentiende eeuw. De ideologie van de vrijhandel is de meest destructieve die ooit heeft bestaan. In naam van de vrijhandel weigerden de Britten tussen te komen in de vele Indiase hongersnoden tijdens de negentiende eeuw, die naar schatting dertig miljoenen doden hebben geëist. We kunnen zomaar geen noodhulp uitdelen zeiden ze, want dat zou de vrijhandel ondermijnen. We hebben het zo graag over wat er in de Sovjetunie gebeurde onder Stalin of in China onder Mao, en terecht, we moeten het daarover hebben, maar waarom horen we zo weinig over de slachtoffers van de vrijhandel? Want misschien zijn er dat wel meer. Misschien zijn we wel allemaal medeplichtig in het verbergen van die waarheden. Vandaag zijn veel mensen verontwaardigd dat bedrijven als BP, ExxonMobil en Shell een halve eeuw geleden al wisten dat het klimaat aan het veranderen was door hun olie. Dat blek uit onderzoek dat ze zelf bekostigden. Ze verborgen het. Hoe is het toch mogelijk dat we zo misleid werden, vragen we ons dan af. Maar kijk naar de negentiende eeuw, specifiek naar de opiumhandel, en je ziet hoe al die vrome protestantse Boston brahmins met de ene hand opium verkochten en met de andere kerken bouwden. Die schijnheiligheid ligt aan de basis van ons imperialistische kapitalisme. “
Het lijkt soms alsof de oude marxisten op de trein van de klimaatverandering gesprongen zijn, waarbij ze Marx voorstellen als een oplossing voor de crisis. Hoe serieus moeten we hen nemen?
“De kritiek die Marx op het kapitalisme had was meestal terecht, en de analyses die hij maakte hadden het bij het rechte eind. Maar kijk naar de manier waarop er in staten die zich op het gedachtengoed van Marx beriepen, omgegaan werd met de natuur en je merkt meteen dat dit niet anders is dan in kapitalistische. In de Sovjetunie en China leidde het marxisme tot regelrechte ecologische catastrofes. Die staten geloofden immers net zo hard in de industrialisering als de weg naar een betere toekomst dan de VS of Groot-Brittannië. En vandaag is het niet anders. De Indiase communistische partij komt bijzonder fanatiek op voor de industrialisering van het land. Een van haar grote slogans is: ‘economie, geen ecologie’. Die partij propageert nog steeds het aanplanten van GGO’s en de industrialisatie van de landbouw. Ik merk dat ik op veel punten een linkse jongen ben, maar niet dat soort linkse jongen. Ik zou eerder pleiten voor een democratisch socialisme in plaats van een wereldvreemd theoretisch marxisme.”
Het imperialistische en kapitalistische systeem heeft ons in de klimaatproblemen gebracht. Is het dan niet in staat om er ons ook weer uit te krijgen? Door geo-engineering bijvoorbeeld?
“De klimaatcrisis is een ongewilde consequentie van onze technologie. Steenkool, olie en gas verbranden heeft ons leven heel wat makkelijker gemaakt, maar er zat ook een keerzijde aan het plaatje. Al in het midden van de negentiende eeuw was het broeikaseffect bekend. Hoe ingrijpender de technologie, hoe ingrijpender ook de ongewilde consequenties kunnen zijn, en dus zullen die bij geo-engineering gigantisch worden. Een van de voorstellen is aerosol in de stratosfeer pompen om zo de weerkaatsing van de zon te verhogen, waardoor de temperatuur op aarde zou dalen. Wat zal de ongewilde consequentie daarvan zijn? Ieder ingrijpen van deze aard is in het recente verleden rampzalig gebleken. Dus waarom blijven we in dergelijke technologische mirakels geloven? Denk bijvoorbeeld aan de Groene Revolutie, het kind van de technologische wedloop tussen het Westen en de Sovjetunie, waarbij vanaf de jaren 1960 op grote schaal werd gewerkt met kunstmest, pesticiden en nieuwe zaden, waardoor de opbrengsten veel groter werden. Maar in de long run is die revolutie in India op een ramp uitgelopen. Het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen heeft ecosystemen vernietigd, bodems verarmd en oppervlaktewateren vergiftigd. Grote delen van noordelijk India zijn daardoor ongeschikt geworden voor landbouw. Geo-engineering is het bedenksel van technologen en ingenieurs die gesteund worden door elite-universiteiten als Harvard en Yale. Maar wie zal ze ten goede komen? Niet de armen uit India of Afrika. De kans is groot dat geo-engineering zal leiden tot het uitblijven van de moesson. Twee miljard mensen zijn in Zuid-Azië van die moesson afhankelijk voor hun overleven. Maar daar wordt niet echt rekening mee gehouden. Het enige wat men voor ogen heeft is het verlengen van de huidige westerse, op hoge consumptie gebaseerde levensstijl. En in feite is dat niets nieuws onder de zon, want dat is wat onze technologie altijd al heeft gedaan.”
Vandaar het succes van de elektrische auto?
“Natuurlijk, want die geeft ons de illusie dat we ons gedrag helemaal niet moeten aanpassen aan de nieuwe realiteit. Wanneer je er even bij stilstaat zie je meteen dat omschakeling naar de elektrische auto volstrekt absurd is. Die batterijen wegen gigantisch veel en gaan niet lang mee. De emissies die gepaard gaan met het bouwen van een elektrische auto zijn heel groot. Die auto’s zijn gewoon meer van hetzelfde. Wie ooit in een Tesla heeft gezeten, zal dit alleen maar bevestigen. Het idee dat we zuiniger moeten omspringen met energie en grondstoffen is de ontwerpers van die auto helemaal vreemd. Het idee dat elektrische auto’s de planeet zullen redden is gewoon lachwekkend.”
Maar wat zal haar dan wel redden?
“Ik heb niet de pretentie dé oplossing te bezitten. We leven in duistere tijden wat dat betreft en ik denk niet dat er één oplossing is. Vandaag gaan we trouwens volstrekt de verkeerde kant op. Even was er hoop. In 2018 begon Greta Thunberg met haar klimaatstakingen en die kregen wereldwijd navolging. Corona maakte een einde aan die beweging en ze is nadien nooit meer op gang gekomen. Nu zitten we met de oorlog in Oekraïne, waardoor fossiele brandstoffen weer helemaal terug zijn van weggeweest en er op grote schaal geïnvesteerd wordt in wapens, geld dat anders naar de omschakeling naar een klimaatneutrale economie zou kunnen gaan. Europa en Japan zijn aan het remilitariseren, voor honderden of duizenden miljarden. Durf jij met de hand op het hart beweren dat we serieus bezig zijn met het aanpakken van de klimaatverandering? Ik alleszins niet. Het is precies zoals Greta Thunberg zegt: bla bla bla.”
U schuift toch een anti-mechanistisch alternatief naar voor?
“Een paar jaar geleden erkende het hoogste Nieuw-Zeelandse gerechtshof de rechten van een rivier als levend wezen. Hetzelfde is in IJsland gebeurd met gletsjers, en wanneer er een verdwijnt houdt men er een uitvaartceremonie voor. Een van de weinige positieve gevolgen van de huidige klimaatcrisis is dat mensen duidelijk zien dat onze mechanistische en uitbuitende kijk op de wereld die hand in hand gaat met onze westerse rationaliteit niet langer houdbaar is omdat hij de planeet in een diepe malaise heeft gedompeld. We moeten weg van het idee dat we alles op grote schaal moeten organiseren. We moeten af van het universele denken en zoveel mogelijk lokaal doen, in overeenstemming met de eisen van de locale ecologie, omgeving en culturele praktijken. We moeten dus niet denken dat er één grote oplossing bestaat. Er zijn gewoon miljoenen kleine oplossingen.”
Maar dergelijke lokale oplossing steunend op lokale tradities en gebruiken bestaat toch al lang niet meer in grote delen van de wereld?
“In West-Europese landen als België, Nederland of Duitsland zal dit inderdaad zo zijn. Maar er zijn echt nog genoeg andere die wel degelijk lokale culturen hebben, zoals Italië bijvoorbeeld. Niet zo lang geleden was ik in de Franse Bourgogne-streek en het viel me op hoe geen enkel dorp er nog een winkel heeft. Mensen springen in de auto en rijden naar de Hypermarché aan de rand van de meest nabij gelegen stad, veertig kilometer verderop. In Italië bestaan die kleine lokale winkels nog wel, wat wij schattig vinden, maar toch ook wat achterlijk. En precies daar gaan we in de fout. Die Italianen hebben juist hun weerstand behouden tegen het nefaste universalisme. En daarin staan zij niet alleen. Ik ben er zeker van dat dit in Polen, Hongarije en Tsjechië ook zo is. Vandaar dat die landen ook zo wantrouwig staan tegenover de EU, want die zien ze als een organisatie die net alle lokale initiatieven wil doodknijpen. Overal ter wereld bestaan er netwerken van mensen die bezig zijn met het uitdenken van lokale oplossingen. Wij hebben daar meestal geen weet van. We kennen ze niet. En gelukkig maar, want als we ze wel zouden kennen zouden ze niet lang meer bestaan. Door het grote geld gesteunde experten kunnen het immers niet hebben dat er op lokaal en familiaal niveau oplossingen worden gevonden. Ze willen die zelf leveren.”
Moeten we de wereld herbetoveren?
“Max Weber had het over de onttovering van de wereld die het gevolg zou zijn van de westerse rationaliteit en technologie. Ik denk echter dat hij het verkeerd zag. Er was van onttovering geen sprake. De oude betovering van de magie werd gewoon vervangen door die van de technologie. Zoals de filosoof Bruno Latour zei: het idee van de moderniteit is in feite een fantasie. Het tragische is dat die technologische fantasie zo centraal is komen te staan in ons wereldbeeld, ook wanneer het over de klimaatcrisis gaat. Neem bijvoorbeeld het Akkoord van Parijs uit 2015. Daarin wordt veel belang gehecht aan het afvangen van koolstof. Alleen bestaat die technologie in de praktijk niet en zal die er ook nog lang niet zijn. En toch wordt dit naar voor geschoven als een oplossing. De technologische elite presenteert zich als rationeel en realistisch, terwijl ze in feite in de ban is van een vreemde betovering die niet durft te erkennen dat ze een betovering is.”
Zonder die technologische betovering zouden wij hier nu toch niet zitten Zoomen?
“Mijn grootouders hadden geen wasmachine of droogkast. Leidden zij daarom een minderwaardig leven? Wellicht waren ze zelfs gelukkiger dan wij vandaag. Tweederde van de Amerikaanse tieners heeft last van depressie en heeft geen doel in het leven, toonde een recent onderzoek. En dat dus in het technologisch meest geavanceerde land ter wereld. Wij denken dat rijkdom en luxe ons gelukkig maken, maar dat is niet zo. Het is heel moeilijk voor een cultuur die al eeuwenlang vertrouwt op haar mechanistische rationaliteit om te bekennen dat ze op een fout spoor zit. Maar toch zal het moeten, niet omdat een of andere filosoof dat zegt, maar omdat de aarde het eist.”
—
Eerder verschenen in De Morgen
Over de auteur
Amitav Ghosh (1956, Calcutta, India) volgde zijn middelbare opleiding aan de Doon School in Dehradun, het Eton van India, waar ook Rajiv Gandhi, Vikram Seth en Anish Kapoor school liepen. Daarna studeerde hij Sociale antropologie in Oxford en ging hij aan de slag als journalist bij de Indian Express. Debuteerde in 1986 met The Circle of Reason, een picareske roman over een jonge Indiër die verdacht wordt van terrorisme en daarom het geluk gaat zoeken in Afrika en het Midden-Oosten. Hij kreeg er in 1990 de Prix Medicis Etrangère voor. Na het succesrijke The Glass Palace (2000) zette hij zich aan het schrijven van zijn Ibis-trilogie, Sea of Poppies (2008), River of Smoke (2011) en Flood of Fire (2015), waarin de Brits-Chinese opiumoorlogen centraal staan. Ghosh heeft ook altijd non-fictie geschreven, waarbij thema’s als fundamentalisme en postkolonialisme aan bod kwamen en sinds het verschijnen van The Great Derangement: Climate change and the Unthinkable (2016) ook de klimaatverandering.
