Intieme vreemden

Leven is versmelten. Pleidooi tegen het individu

[Recensie] “Ken je zelf, word jezelf, verlies jezelf,” zo vat de Vlaamse hoogleraar psychologie in Gent en praktiserend psychoanalyticus Paul Verhaeghe de geschiedenis van het denken over het individu samen. Verhaeghe, die ook in Nederland grote bekendheid verwierf met boeken als Liefde in tijden van eenzaamheid schreef dit jaar het essay bij De Maand van de Filosofie. De Maand van de Filosofie is een initiatief dat dit jaar 20 jaar bestaat en de hele maand april aandacht vraagt voor de beoefening van de wijsbegeerte in de Lage Landen. Dit jaar is het thema ‘Intieme Vreemden’.

Descartes
Verhaeghe gaat in zijn toegankelijk geschreven essayin het eerste hoofdstuk langs bij grote denkers uit de geschiedenis van de wijsbegeerte. Bij kerkvader Augustinus die in zijn Belijdenissen de lezer deelgenoot maakt van zijn zielenroerselen. Ging het bij Augustinus nog om kennis van de eigen zonden teneinde een goed Christen te kunnen zijn, duizend jaar later brak Descartes radicaal met het linken van het zelf aan God. Descartes gaf het ‘ken jezelf’ pas echt gestalte door zijn denken en zijn beroemde ‘cogito ergo sum’ (‘ik denk dus ik besta’) als centrum van het bewustzijn te definiëren. Verhaeghe: volgens Descartes bestaat de mens “uit zijn denken, en dat moet hij zo systematisch mogelijk toepassen, dan volgt de rest wel.”

Selfies
In de 19^de en 20^ste eeuw verschoof het ‘denken over het zelf’ naar ‘worden wie je bent’. Met Nietzsche als grote pleitbezorger die in De vrolijke wetenschap uit 1882 (geciteerd door Verhaeghe) schreef: “’Word jezelf’ (en vergeet alles wat je hebt geleerd).” Verhaeghe stelt dat het verborgen determinisme plaats moest maken voor een rooskleurig mensbeeld. In de 20^ste eeuw mondde dat uit in “een alle kanten uitspattend exhibitionisme, wat vandaag karikaturale proporties heeft aangenomen.” Iedereen is vooral bezig met het maken van selfies die vervolgens op de sociale media worden gepost. Ondertussen is de mens nog nooit zo ongelukkig geweest als nu. Verhaeghe stelt dat de individualisering ervoor zorgt dat we in een collectieve depressie zijn beland. “Bij steeds meer mensen wordt de maakbaarheidsballon doorgeprikt.” En tel daar de grote crises van de laatste jaren – de bankencrisis, coronacrisis en de klimaatcrisis – nog bij op en we kunnen zo langzaamaan het individu op de mestvaalt werpen. Verhaeghe: “we zijn vervreemd van  ons lijf en van de natuur waar we deel van uitmaken.” ‘Verlies jezelf,’ is nu het devies.

Microben
In de twee volgende hoofdstukken zoekt Verhaeghe een oplossing voor de crisis. De sleutel ligt bij de ander. We moeten weer in contact komen met elkaar, met de mensen om ons heen, met onze geliefde(n). Het verrassende van Verhaeghe’s essay is dat hij niet alleen te rade gaat bij de psychologie, zoals bij zijn grote leermeester Freud, die door het hele essay heen standpunten mag innemen. Nee, Verhaeghe geeft ook een overzicht uit de harde of voor sommige de echte wetenschappen, zoals de natuurkunde (Erwin Schrödinger) en de evolutionaire biologie (Lynn Margulis). Hier ontleent hij het inzicht aan dat elk organisme de neiging heeft om samen te smelten met andere levende wezens. In ons menselijk lichaam schuilen bijvoorbeeld miljoenen andere organismen, bacteriën, microben, die onmisbaar zijn voor het voortbestaan van ons leven. “Het idee van autonoom functionerende individuen is simpelweg een illusie […] Leven is versmelting. Dood is ontbinding.”

Het antwoord op de vraag wie we zijn ligt in de diepe behoefte naar verbinding met de ander, naar het durven aangaan van ”intieme verhoudingen met anderen en met ‘onszelf’”. Daar voor openstaan levert niet alleen op individueel niveau meer geluk op, maar kan ons ook weer meer in verbinding brengen met de natuur.

Psychologie als oplossing voor de klimaatcrisis?  Waarom niet? Mooie gedachtes in een mooi en liefdevol essay. En die selfies die doen we niet meer, alleen nog maar ‘unselfies’, een term die ik tegenkwam op de website van een zorggroep met daarin de oproep om mensen in beeld te brengen waar je verbonden mee voelt.

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Het essay is verkrijgbaar bij de betere boekhandel en kost € 4,99