“Hier ist kein Warum”
[Recensie] Primo Levi is vierentwintig jaar oud als hij wordt aangehouden door de Italiaanse fascisten. Het is de winter van 1943. De jonge scheikundige bekent een jood te zijn in de hoop in een Italiaans strafkamp terecht te komen. Maar de fascisten dragen hem over aan de nazi’s, die hem met 650 andere Italianen op transport stellen naar Polen. Samen met de andere “arbeidsgeschikten” wordt hij tewerkgesteld in de kampen Buna-Monowitz en Birkenau. De rest wordt vermoord in de gaskamers van Auschwitz. Levi leeft bijna een jaar onder het onmenselijke juk van de kampbewaarders. Uiteindelijk zullen slechts twintig van de 650 mensen op zijn transport het kamp overleven.
Het zou cru zijn te stellen dat Levi geluk heeft gehad. Hij had hooguit minder pech dan zijn omgeving. Na de oorlog voelde de Auschwitz-overlevende een onbedwingbare neiging om te getuigen. Die noodzaak is voelbaar in elke zin van het in 1947 verschenen Is dit een mens. Levi’s verslag van het leven in het Poolse concentratiekamp is even aangrijpend als verontrustend. De wreedheid van wat mensen elkaar aan kunnen doen is eenvoudigweg onbevattelijk.
Levi beschrijft bijvoorbeeld hoe hij dagenlang zonder water zat opgehokt in een steenkoude goederentrein. Eenmaal aangekomen in het kamp, blijken de nazi’s gevoelloos voor de meest elementaire behoeften van de nieuwe lading dwangarbeiders.
“… dorstig als ik ben zie ik voor het raam een dikke ijspegel hangen, binnen handbereik. Ik maak het raam open en breek het ijs af, maar onmiddellijk komt een dikke kolos die buiten rondhing daarop af en rukt het me zonder pardon uit de hand. ‘Warum?’ vraag ik hem in mijn povere Duits. ‘Hier ist kein Warum,’ antwoordt hij en duwt me met een stomp weer naar binnen.”
Binnen de machinerie van Auschwitz bestaat geen menselijke maat meer. Het bestaan van voorheen vrije mensen is overgeleverd aan een van hogerop opgelegde, niet voor rede vatbare orde. Goed en kwaad zijn lege begrippen geworden daarbinnen. Op stilstaan volgt slaag, op hard werken de dood. Het enige dat rest is de willekeur van macht.
“We kennen al grotendeels het kampreglement, met al zijn fabelachtige complicaties. Talloos zijn de verboden: dichter dan twee meter bij het prikkeldraad komen; slapen met je jas aan, of zonder broek, of met je muts op je hoofd; washokken of latrines gebruiken die ‘nur für Kapos’ of ‘nur für Reichsdeutsche’ zijn; geen douche nemen op dagen waarop dat voorgeschreven is, of er wel een nemen op dagen waarop dat niet voorgeschreven is; de barak uitgaan met je jas los, of je kraag omhoog; onder je kleren papier of stro stoppen tegen de kou; je wassen zonder je bovenlijf te ontbloten.”
Die onverbloemde willekeur is het pijnlijkst aan Is dit een mens. Het is moeilijk genoeg te bevatten hoe de nazi’s zich toe konden leggen op de systematische vernietiging van een heel volk. Maar het is misschien nog wel moeilijker te begrijpen hoe zij de joden die zij spaarden zo opzettelijk veel leed konden bezorgen. Inderdaad, zijn de bewoners van het kamp nog wel mensen? En de beheerders? Is dit een mens poneert de vraag op ongekend indringende wijze.
Auschwitz werd in januari 1945 door de Russen bevrijd. Toch konden de overlevenden niet onmiddellijk naar huis. In Het respijt (1963) beschrijft Levi de maanden na zijn bevrijding, waarin hij werd overgeleverd aan de ondoorgrondelijke bureaucratie van de sovjets. Deze stuurden hem en zijn lotgenoten door heel Europa, van het ene opvangkamp naar het andere, zonder hen in te kunnen lichten over hoe lang ze daar zouden verblijven of het moment waarop ze eindelijk huiswaarts konden keren.
Het boek is merkbaar anders van aard dan zijn voorganger, zowel in stijl als in onderwerp. Het verloop van de tijd heeft Levi in staat gesteld om de gebeurtenissen van een grotere afstand te beschouwen. Het gevolg is dat die directe noodzaak, de wanhoop uit Is dit een mens grotendeels ontbreekt. Het boek is meer beschouwend en vele malen luchtiger. Dat komt deels door de kleurrijke personages die Levi tijdens zijn reis door Europa tegenkomt. Maar het is vooral de inhoud van de roman die luchtig afsteekt tegenover Levi’s kampgetuigenis. Het respijt is een schelmenroman, een aaneenschakeling van vaak komische scènes waarin de overlevenden van de oorlog zo efficiënt mogelijk met hun situatie om proberen te gaan – en daarbij niet schuwen de plaatselijke bevolking op te lichten.
Het lijdt geen twijfel dat Levi’s debuutroman indrukwekkender is dan haar opvolger. Maar zijn getuigenis als geheel is, hoe wrang ook, hoopvol. Anders dan je zou denken, heeft Auschwitz haar spaarzame overlevenden niet geknakt. Het respijt toont dat de mens – sommige mensen – in staat is terug te komen van de gruwelijkste gebeurtenissen, zo aangrijpend beschreven in Is dit een mens. De inspanningen van de nazi’s niettegenstaande, is Levi als mens uit het concentratiekamp gekomen. Uit respect voor allen die dat niet gelukt is, zijn we verplicht zijn werk te lezen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub Van Alles
