De wereld van Johan Polak
[Recensie] Bij de presentatie van de biografie over Johan Polak, dit voorjaar, vertelde Maarten Asscher, directeur van boekhandel Atheneum, over zijn eerste ontmoeting met Johan Polak. Het was een overdonderende gebeurtenis. Polak had de gewoonte om bij ontmoetingen jongemannen te overstelpen met anekdotes zowel over de literatuur in het algemeen als de klassieken in het bijzonder. Zijdelings informeerde Polak dan naar de persoonlijke gesteldheid van de bezoeker en het werd dan een gesprek waarin eruditie en platvloersheid op een wonderlijke manier samengingen. Bij Asscher was het niet anders.
Zelf heb ik deze behandeling vlak voor Polaks dood ook mogen ondergaan, in mei 1992. Indertijd reisde ik als eind twintiger stad en land af om het blad Filosofie Magazine van de grond te krijgen en hoopte met Polak wat verder te komen. Hij ontving me in Arnhem, ten kantore van de maatschap Polak & Goddijn, en liet me een klein uur wachten. Ik geloof dat ik mijn schoenen moest uitdoen en kreeg een kopje lauwe thee, maar daarna werd alles anders. Het was een prachtig gesprek. Polak vertelde honderduit en ondervroeg me over de plannen voor het tijdschrift, over mijn studie en afstudeerscriptie en ook hoe het met de persoon R.D. en diens liefdesleven gesteld was. Frans Goddijn, Polaks zakenpartner in die tijd, kwam af en toe binnen om te kijken of er geen gekke dingen gebeurden en om lauwe thee bij te schenken. Zakelijk zag Polak niet veel in Filosofie Magazine (deze maand bestaat het tijdschrift 25 jaar!), hij gaf het blad financieel weinig kans van slagen, maar hij vond het wel een belangrijk initiatief om zo de wijsbegeerte bij het brede publiek bekend te maken. Hij vertelde weer meer te willen schrijven en zegde zijn medewerking toe om elk nummer van Filosofie Magazine een gedicht uit de klassieken met een filosofische strekking van commentaar te voorzien. Vier dagen voor zijn dood ontving ik een brief die net als het gesprek bijzonder van inhoud was. Hij eindigde het gedeelte over Filosofie Magazine met: “Je kunt op me rekenen zolang ik leef en compos mentis ben.”
Nu ligt er dan een biografie over Johan Polak, J.B.W.P., het leven van Johan Polak, van de hand van Koen Hilberdink. Hilberdink is in het dagelijkse leven Hoofd Wetenschap en Kunst bij de Koninklijke Academie van Wetenschappen en schreef al eerder biografieën over Paul Rodenko en Hans Lodeizen.
Polak, zo lezen we, was een grillige man die worstelde met alles waar een man mee kan worstelen: seksualiteit, vriendschappen, afkomst en de vraag wie moet je worden in het leven. Als telg van een rijke, Joodse zakenfamilie had hij een kapitaal tot zijn beschikking dat hij in allerlei projecten investeerde en waar de prachtige Atheneum Boekhandel en Uitgeverij Polak & Van Gennep uit zijn voortgekomen. Veel van zijn andere projecten en uitgaven mislukten. Polak had altijd veel plannen, maar als het op realiseren aankwam was hij vaak de belangstelling al weer kwijt. Zijn kapitaal zal in die jaren fors geslonken zijn, maar alleen al de komst van deze boekhandel en deze uitgeverij zijn voor de Nederlandse cultuur goud waard.
De oorlog
Koen Hilberdink beschrijft het allemaal. De passage over de jeugd van Polak zijn aangrijpend, mooi om te lezen. Polaks jeugd was redelijk zorgeloos tot aan de dood van zijn vader aan het begin van de oorlog. Maar zijn jeugd was ook eenzaam. Johan was een in zichzelf gekeerde jongen, afkerig van sport en typische jongensspelletjes en had daarom weinig vriendjes. Eenzaam was hij ook omdat zijn moeder zich weinig voor de kinderen interesseerde. Door een combinatie van slimheid, geluk en inzet van geld kwamen het gezin de oorlog door. Veel van zijn familie, docenten en kennissen waren minder fortuinlijk en werden vermoord door de nazi’s. Voor Polak, net zoals voor veel andere Joden, zou de oorlog nooit echt over gaan.
Als jongeman was Polak door het familiekapitaal vrijgesteld van de noodzaak om serieus een studie te volgen of een beroep te kiezen. Hij deed waar hij zin in had en werd uiteindelijk uitgever van mooie boeken, over onderwerpen en van auteurs die hij belangrijk vond.
De gedeelten over Polaks volwassen leven in de biografie van Hilberdink heb ik met dubbele gevoelens gelezen. Natuurlijk moest Hilberdink schrijven over de zakelijke successen en mislukkingen van Polak, natuurlijk moest hij de man duiden die een groot minderwaardigheidscomplex had, nooit de liefde van zijn leven vond en zich gedwongen zag mannen aan zich te binden door hen geld te bieden. Maar vooral het laatste wordt wel heel gedetailleerd en plastisch beschreven. Pagina na pagina vertelt Hilberdink over met wie Polak toen en toen weer een relatie begon en welke seksuele handelingen werden verricht. Het doet de man geen recht, voegt weinig toe aan het beeld wat we al hadden van Johan Polak en is allemaal wat vals om dit in alle geuren en kleuren zo op te schrijven. Had Hilberdink een rekening te verheffen?
Onsterfelijk
Ook Hilbedrinks slotwoord en eindoordeel zijn te weinig positief. Hij schrijft dat alleen Polaks boekhandel en uitgeverij echt geslaagd te noemen zijn en dat die hem onsterfelijk maken. Als mens vindt Hilberdink hem mislukt, als uitgever ook want van veel van zijn boeken “was de tekstbezorging onnauwkeurig”. Wat Hilberdink daar vergeet te melden is dat Polak op allerlei manieren heel veel (jonge) mensen op weg heeft geholpen en aangemoedigd. Niet voor niets zat de zaal bomvol bij de presentatie van de biografie, 25 jaar na zijn dood. Polak heeft met al die prachtige boeken die door hem zijn verschenen duizenden mensen geamuseerd en geïnspireerd, maar ook in het meer persoonlijke contact was het niet alleen maar vies en voos. Voor veel jonge mensen, meestal jongemannen, maakte hij het verschil. De ene keer steunde hij iemand met een toelage, de andere keer introduceerde hij jonge mensen in het literaire en culturele wereldje en soms voerde hij een eenmalig inspirerend gesprek van een uur of wat, bijvoorbeeld in Arnhem, waardoor zo’n jong mens wist dat hij op het goede spoor zat en zich gesterkt voelde om zijn plannen door te zetten.
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
