Onmogelijke liefde in gesegregeerde natie
[Interview] “Geef toe, dat geloof je toch echt niet,” zegt ze verontwaardigd, “maar het is echt zo. Het heeft tot 1967 geduurd voor huwelijken tussen blanken en zwarten overal in de VS legaal waren. Tot dan kon je er in sommige staten een forse straf voor krijgen.” Aan het woord is Marilynne Robinson, een van de meest succesvolle hedendaagse Amerikaanse schrijfsters, winnares van onder meer de Pulitzer Prize en de Library of Congres Prize, een overtuigde protestantse en iemand die graag geciteerd wordt door Barrack Obama. “Ik kan best begrijpen dat jij dat niet wist,” gaat ze voort, “maar dat er ook maar weinig Amerikanen zijn die dat weten vind ik ontstellend. En ook wel ergens begrijpelijk, want Amerika heeft een heel erg kort geheugen voor zaken die het liever niet onthoudt, zoals de segregatietijd. Aan de universiteit van Iowa geef ik les aan jonge schrijvers en ik merk dat zelfs de zwarten hier totaal geen weet van hebben. Waarom hebben hun ouders hen dat nooit verteld, vraag ik me dan af. Waarom geven die hun kinderen geen historisch besef mee? Wellicht willen ze niet herinnerd worden aan de discriminerende wetten van weleer, maar anderzijds kun je het heden niet begrijpen als je het verleden niet kent.”
In Robinsons nieuwste roman Jack, het vierde deel in haar Gilead-reeks, maar net zo goed te lezen als een op zich staand boek, volgen we Jack en Della in het St. Louis van de jaren vijftig. Hij is een blanke verschoppeling, werkloos en aan de drank die zich door om het even wie laat uitschudden. Zij is een zwarte lerares die haar leerlingen de schoonheid van de literatuur wil bijbrengen en in feite te goed is voor deze wereld. Wanneer zij op een avond een pak papier laat vallen op straat, snelt hij toe om het op te rapen, waarna ze aan de babbel raken en de vlam overslaat. Jack beseft dat hij zijn leven dringend dient te veranderen en werk moet zoeken. Della van haar kant vindt het gestuntel van haar geliefde innemend, al maakt ze zich ook zorgen over wat haar familie van hem zal vinden. Dat hij de zoon is van een predikant zal haar vader misschien positief vinden aangezien hij zelf een lutheraanse bisschop is, maar dat hij blank is, dat zou wel eens een niet te nemen horde kunnen vormen. Della’s vader is het immers helemaal eens met het verbod op gemengde huwelijken dat in St. Louis van kracht is. De zwarten moeten geen integratie nastreven, vindt hij, ze moeten daarentegen hun eigen identiteit en cultuur fêteren. “De spanning tussen blank en zwart is niet nieuw,” legt Robinson haar beweegredenen voor het schrijven van Jack uit, “Ze dateert van dag één van Amerika. Hoe zou je de relatie tussen zwart en blank Amerika beter kunnen samenvatten dan een onmogelijke liefde?”
En dat tegen een religieuze achtergrond wellicht. Hoe belangrijk is die religie voor u, want ze komt terug in al uw boeken?
“Het lutheranisme is mijn wereld. Ik ben ervan overtuigd dat religie van deze aarde een betere plek kan maken, ook al gebeurt dat niet vanzelf natuurlijk. In de jaren vijftig waren er ook al verlichte religieuze geesten. Alleen snapten ze niet dat ze niet konden meegaan in het segregatieverhaal. Ze hielden zich afzijdig en zeiden niets. Voor mij is religie een progressieve kracht, een kracht die het goede in de mens wil aanwakkeren. Ik wil dat in mijn boeken benadrukken, of tonen dat een rabiate antireligiositeit alleen maar tot rampspoed leidt.”
Zowel de vader van Jack als die van Della willen dat de geliefden zo snel mogelijk met elkaar breken. Geen van beide wil immers de rassenwetten in vraag stellen. Hoe representatief zijn zij voor het Amerikaanse protestantisme in de jaren vijftig?
“Zoals steeds in Amerika had dit heel veel te maken met de regio waar je woonde. Er zijn altijd predikanten en priesters geweest die hun uiterste best deden om in de bijbel passages te vinden die de slavernij konden goedpraten. De Hebreeërs waren ook slaven, zeiden ze dan, wat niet echt overtuigend is natuurlijk. In het noorden van de VS overheerste de liberale christelijke traditie die opkwam tegen de slavernij en nadien tegen de segregatie. Een probleem was dat de predikanten over het algemeen niet veel verder keken dan de eigen gemeenschap. Het creëren van een grootschaliger invloed was hen vreemd. De burgeroorlog heeft de noordelijke en de zuidelijke predikanten doen wegdrijven van elkaar, en de gevolgen daarvan zie je vandaag nog steeds.”
Er is dus nog steeds een groot verschil tussen noordelijke en zuidelijke predikanten?
“Je mag natuurlijk niet veralgemenen, maar een deel van de christenen noemt zichzelf vandaag conservatief, wat betekent dat ze een aantal zaken willen bewaren die ik liever zou zien verdwijnen. Ik vind het een ronduit belachelijke beweging, maar je mag haar niet verwaarlozen, want dat type christendom is machtig in Amerika.”
En het is dat christendom dat wij in Europa vooral te zien krijgen tijdens het journaal.
“Ten onrechte. Vandaag behoort de grote meerderheid van de blanke protestanten nog steeds tot de liberale strekking. Ik ook trouwens. Alleen is die liberale strekking over het algemeen heel erg stil. De progressieven willen geen openlijk geredetwist over theologische kwesties en zwijgen daarom liever. Zij kiezen de humane weg, maar daardoor zitten ze ook volledig in de marge en worden ze niet opgemerkt.”
Heeft het ook iets te maken met de aard van het protestantisme dat in vergelijking met het katholicisme een centrale structuur ontbeert?
“Dat is natuurlijk zo, maar er zijn ook uitzonderingen, zoals John Brown bijvoorbeeld, de abolitionist die nationale bekendheid kreeg, of Martin Luther King. De grote antislavernij-propagandisten kwamen allemaal uit de protestantse traditie, terwijl de grote katholieke landen als Frankrijk, Spanje en Portugal heel lang actief gebleven zijn in de slavenhandel. Pas lang na de Amerikaanse burgeroorlog, op het einde van de jaren 1880, gingen de katholieke staten aanvaarden dat slavernij niet door de beugel kon. Het is dus waar dat er ook onder het protestantisme slavernij was in Amerika, maar anderzijds is er ook maar een religie die echt opgekomen is tegen die slavernij, en dat is datzelfde protestantisme.”
Protestantisme is in uw boeken nooit synoniem voor zelotisme. Della en Jack komen niet alleen uit een familie van predikanten en bisschoppen, ze hebben ook een brede culturele achtergrond. Ze praten vaak over boeken, geven elkaar boeken te lezen en bouwen hun liefde op literaire fundamenten, zou je kunnen opmerken.
“Wat ik via Jack wou meegeven is dat mensen ondanks de wereldse cultuur waarin we vandaag leven toch allerhande relieken van een oudere, religieuze cultuur met zich meedragen. In het protestantisme is dat niet zo zichtbaar omdat het vooral een talige cultuur is. Door die taal worden bepaalde waarden en ervaringen gedeeld, ook al is het geloof zelf misschien verdwenen. De mensen leven daardoor in een landschap dat niet langer in staat is zijn eigen belangrijke oriënteringspunten te herkennen. Ze leven zonder religieuze concepten en hebben geen coherente metafysica meer, maar nog wel de waarden en ervaringen. Voor velen onder hen is het verwarrend dat ze niet langer over de mogelijkheid beschikken om hun eigen denken te begrijpen. En dan zoeken ze hulp bij anderen. Iedereen weet dat ik een religieus mens ben. Ik heb veel vrienden die helemaal niet geloven, maar wanneer ze ergens mee zitten, vragen ze mij om voor hen te bidden. Ze kennen dus wel het verhaal, maar ze zijn niet langer in staat om er zelf toegang tot te krijgen.”
Dit lijkt me toch echt heel Amerikaans. Dat zie ik Europese ongelovigen nog niet meteen doen.
“De Amerikaans samenleving is inderdaad heel anders dan de Europese. Religie leeft veel meer in Amerika. Wanneer ik in New York kom wil ik naar de kerk gaan. Zoals dat met protestanten gaat, wil ik dan naar mijn heel specifieke eigen kerk gaan, en die is er. Je steekt daar de deur open en je voelt meteen de herkenning. Je zou op dat moment om het even waar in Amerika kunnen zijn. Maar ik moet toegeven dat ook in Amerika religie bedreigd wordt. Het is iets voor dommeriken en cultuurbarbaren, wordt dan gezegd, terwijl het christendom in realiteit de basis is van de westerse beschaving. Als je een kerk hebt die een gemeenschap vormt en geleid wordt door een begaafde predikant, blijft het iets heel intens waar niets anders tegenop kan. Natuurlijk maken kerken crisissen mee, dat hoort ook zo, omdat ze dan kunnen nadenken over zichzelf, maar voor veel mensen zullen ze altijd een tweede thuis zijn, waar ze hun kinderen hebben laten dopen en ze hen nadien hebben zien trouwen, en dat is mooi. Een kerk is een fysieke plek die het menselijk leven zin en betekenis geeft.”
En waar de evolutietheorie ontkend wordt?
“Er zijn inderdaad dergelijke mensen, maar zij vormen een kleine minderheid. Een religieuze levenshouding heeft niets te maken met een letterlijke interpretatie van het Oude Testament. Je moet het kind niet met het badwater weggooien. Ik denk dat die evolutie-ontkenners de religie meer kwaad dan goed doen.”
Hoe ziet u de relatie tussen politiek en religie?
“Een religieus mens evalueert alles in religieuze termen. Dat je de hongerigen moet voeden is geen neutrale vaststelling, dat is een gebod. Een beetje meer religie in de politiek zou ons misschien menselijker maken. Ik woon in een klein stadje in Iowa. Om de zoveel tijd hebben wij een vergadering van de verschillende religieuze gemeenschappen en aangezien er een grote universiteit in de stad is met een bloeiende medische faculteit die veel studenten en docenten uit het buitenland aantrekt, zijn er ook veel moslims en joden. De vertegenwoordigers van die religieuze gemeenschappen komen samen en beslissen gezamenlijk wat de stad nodig heeft. Er wordt vergaderd in een geest van eenheid, gebaseerd op de vaststelling dat mensen uiteindelijk heel veel gemeenschappelijk hebben dat ook gemeenschappelijk verdedigd moet worden. Er wordt niet aan culturele oorlogvoering gedaan en het is nooit de bedoeling elkaar het gras voor de voeten weg te maaien. We zijn bij wijze van spreken allemaal kinderen van diezelfde Abraham.”
Della’s vader wil in feite niets te maken hebben met Jack, omdat hij blank is. Hij houdt er een separatistische ideologie op na die geen vermenging van de rassen wil en zegt dat het zwarte ras zijn eigen weg moet gaan. Hoe sterk was die beweging tijdens de jaren vijftig?
“Marcus Garvey was een Caribische zwarte nationalist die de Universal Negro Improvement Association oprichtte en in de jaren 1920 al droomde van een eengemaakt en gedekoloniseerd Afrika. In Amerika had hij onder de zwarten een grote aanhang omdat hij een boodschap van hoop bracht, hij de VS als een zwarte staat beschouwde en zich inzette voor de ontwikkeling ervan. Hij had het idee dat Afrika baat zou hebben bij de terugkeer van een groot deel van de goed opgeleide zwarte Amerikanen. Er moest een Amerikaanse exodus komen richting Afrika. Hij bood een uitweg, en kreeg daarom mensen achter zich op het moment dat het einde van de segregatie nog onhaalbaar leek. Garvey stierf in 1940 en zijn ideeën leefden verder in de rastafari-beweging en in Nation of Islam. Maar tegen dat die er waren, was er ook iemand als Martin Luther King die met zijn Amerikaanse patriottisme een dam opwierp tegen het pan-Africanisme. Zoals Della’s vader zegt zijn blanke Amerikanen geneigd negatief te reageren op ieder voorstel dat vanuit zwarte hoek komt. En dat is nog niet veel veranderd. Een groot deel van de maatschappelijke spanning die Amerika vandaag tekent vloeit voort uit die tegenstand, en uit de onwil om de oplossingen die zwarten aanreiken voor de problemen in hun woonbuurten serieus te nemen.”
Hoe raak je daar uit?
“Het is een geleidelijk proces, misschien zien we vandaag wel de laatste stuiptrekkingen van een stervend blank suprematiedenken. Heel wat zwarten zijn de voorbije decennia opgeklommen naar leidende functies in de politiek en de bedrijfswereld. Iemand als Stacey Abrams, politica, advocate en activiste in Georgia, heeft een grote invloed. Ook in de literatuur zijn zwarten aan een stevige opmars bezig. Het is op deze frontfiguren dat we moeten vertrouwen wanneer we de oude structuren willen zien verdwijnen. De soms harde blanke reactie op de BLM-beweging vloeit volgens mij voort uit wrok, precies omdat de zwarten het de voorbije decennia zo goed hebben gedaan.”
Is een nieuwe burgeroorlog dan niet nakende, zoals sommigen beweren?
“De reactie op de dood van George Floyd was eensgezind en enorm. Dat was ongezien. De conservatieven kwamen daartegen in het verweer, maar het waren achterhoedegevechten. De media geven soms een vertekend beeld door te veel op die kleine, radicale groepen te focussen, van beide zijden trouwens, zowel op de relschoppers als op de blanke supremacisten. Doemscenario’s over de gewelddadige ondergang van Amerika trekken misschien veel kijkers of lezers, maar ze zijn echt niet realistisch. Geef het nog een paar generaties en onze samenleving zal er heel anders uitzien. Vandaag hebben we vooral nood aan een vernieuwd cultureel optimisme. We moeten weer in staat zijn om lof te hebben voor onze culturele grootheden. Want zo slaagden culturen er eertijds in hun gezondheid en succes te meten, door hun dichters en componisten te eren. Dat gebeurt nu veel te weinig omdat mensen afgerekend worden op huidskleur of politieke voorkeuren en niet op hun merites.”
Hoe komt er een einde aan de polarisatie?
“We moeten gewoon met zijn allen de historische realiteit erkennen, van 1619 tot vandaag. Er zijn redenen waarom die polarisatie bestaat. We willen gewoon niet zien wat de rechtvaardigheid van ons eist, dat er toegevingen moeten komen van beide zijden. Vandaag kunnen we zelfs niet meer met elkaar praten, terwijl we allemaal weten dat we er zonder praten niet uit zullen komen. Misschien zal het allemaal wel veranderen nu Biden president wordt.”
Ooit zei u dat de Amerikaanse democratie lijdt aan verstomming. Alleen bepaalde stemmen worden nog gehoord, terwijl andere net zo goed leven onder de bevolking maar politiek geen plaats meer krijgen. Is dat wat er vandaag aan de hand is?
“Helemaal. Ons grote politieke probleem is dat we vandaag niet veel meer doen dan anderen beschuldigen voor de miserie waarin we verkeren. Dit gaat helemaal in tegen de liberale protestantse traditie die dit land op de kaart heeft gezet. Zonder die liberale protestanten zou er vandaag van Harvard, Yale of Dartmouth geen sprake zijn. Zij lagen aan de basis van de Amerikaanse intellectuele cultuur die de voorbij decennia onder het mom dat het volk vooral een eenvoudige boodschap wil horen van tafel is geveegd. Veel kerken zijn meegegaan op die weg en hebben hun eigen geschiedenis overboord gegooid om ze te vervangen door een luidruchtig en simplistisch conservatief alternatief dat geen vragen meer wil stellen, maar alleen antwoorden geven. Dat hadden ze nooit zomaar mogen doen.”
Is er een weg terug?
“Daar ben ik wel zeker van. Een van de doorslaggevende zaken was dat die liberale protestanten boeken schreven – en lazen. Als mensen hun wortels terug willen vinden, moeten ze niet ver zoeken. Ze liggen zichtbaar voor hun voeten. Veel mensen weten niet meer wat het woord theologie betekent. Maar als ze het ontdekken, vinden ze het mooi. Het geeft het menselijk leven een diepgaande waardigheid, wat we vandaag echt wel kunnen gebruiken.”
Is dat niet wat al te optimistisch? Denkt u echt dat mensen gaan ophouden met gamen en TikTokken om het geloof te omarmen en boeken te lezen?
“Sinds de achttiende eeuw is de Amerikaanse cultuur getekend door Great Awakenings, religieuze heroplevingen, waarvan we er zeker drie gehad hebben en die niet alleen religieuze, maar ook maatschappelijke consequenties hadden. Het pleidooi voor vrouwenrechten is bijvoorbeeld uit zo’n Awakening voortgekomen. De burgerrechtenbeweging zou je een synoniem kunnen noemen voor de derde Great Awakening. De reactie die volgde op de dood van George Floyd had heel wat karakteristieken van een nieuwe Awakening. Ik vergelijk het proces van zo’n heropleving graag met de overstroming van de Nijl. De ene dag zit je nog uit te kijken over een kalme rivier en de volgende staat opeens alles onder water en zit je opgescheept met een catastrofe. Maar eens het water weggetrokken, is je grond opnieuw vruchtbaar geworden. Zo ook zou de dood van George Floyd tot een nieuwe religieuze vruchtbaarheid kunnen leiden. Je kan zo’n zaken niet voorspellen. Het kan ieder moment gebeuren, dus ook nu. Je kan dit overdreven optimistisch vinden, maar ik geloof in de mensen. Ik geef les, vooral aan jonge mensen die open staan voor ideeën en er enthousiast mee aan de slag gaan. Dat geeft me moed.”
U gelooft dus in onze redding? Net zoals Jack uiteindelijk gered wordt?
“Het is inderdaad iets dat terugkeert in mijn werk, wellicht doordat ik er zo versteld van sta. In het protestantisme hebben we het over de onzichtbare kerk. Het betekent dat er mensen op deze wereld zijn die god in hoge mate waardeert. Zij vormen de onzichtbare kerk en iedere zichtbare wil haar zo dicht mogelijk benaderen. Ik geloof dat mensen fantastische wezens zijn en dat god hen niet verloren zal laten gaan. Mensen lijden soms aan een minderwaardigheidscomplex dat veroorzaakt wordt door een misprijzen voor zichzelf. En dat wordt op zijn beurt vaak veroorzaakt door de ongevoeligheid en brutaliteit van de wereld. Ik ben er echter van overtuigd dat God alle mensen waardeert en niemand veroordeelt.”
Want dat doen alleen mensen?
“Precies, en dat is ons grote probleem.”
—
Marilynne Robinson (°1943, Sandpoint, Idaho,VS)
Dochter van een opkoper van oud ijzer.
Debuteerde in 1980 met Housekeeping.
Sinds 1991 hoogleraar Creative Writing aan de befaamde Iowa Writing
School, waar ze o.m. les gaf aan David Foster Wallace.
Kreeg in 2005 de Pulitzer Prize voor de roman Gilead.
Voerde in 2015 in de New York Review of Books een lang gesprek met Barrack Obama.
Kreeg in 2016 de Library of Congress Prize for American Fiction en werd datzelfde jaar door Time uitgeroepen tot een van de 100 invloedrijkste mensen op aarde.
Is een van de grote stemmen van het Amerikaanse liberale protestantisme.
—
Eerder verschenen op De Morgen
