Hoe Jezus van God weer mens werd
Hoe heeft Jezus geschiedenis gemaakt en ontstond rond zijn persoon een nieuwe godsdienst? Cees den Heyer vertelt “de geschiedenis van een mens onder de mensen’”
[Recensie] In een vuistdikke studie van 600 bladzijden brengt nieuwtestamenticus Cees den Heyer (1942) bijeen wat hij door de jaren heen ontdekt heeft over Jezus. Dat doet deze emeritus hoogleraar in toegankelijke taal voor een breed publiek. Wel zet de titel Jezus, een mensenleven de lezer even op het verkeerde been. Want dit boek is geen reconstructie van de historische Jezus. Het gaat niet over de vraag wat Jezus wel of niet heeft gezegd en gedaan en wat is hem later in de evangeliën toegedicht en in de mond gelegd? Af en toe kan Den Heyer om zulke vragen niet heen, maar het gaat hem eigenlijk om de vele gezichten van Jezus en van het christendom door de eeuwen heen. Een geschiedenis van een mens onder de mensen, zoals de ondertitel aangeeft. Hoe heeft de timmermanszoon uit Nazareth geschiedenis gemaakt en is er rond zijn persoon een nieuwe godsdienst ontstaan? Dat is de centrale vraag van dit boek.
Na hoofdstukken over de begintijd van de kerk en de breuk met het jodendom richt Den Heyer zijn aandacht op het christologisch debat in de vierde en vijfde eeuw. De uitkomst van een reeks concilies luidde dat Jezus aan God gelijk is, over twee naturen beschikt – een goddelijke en een menselijke – en deel uitmaakt van de Drie-eenheid. Helaas verliepen deze concilies alles behalve democratisch en harmonieus. De besluiten zorgden niet alleen voor meer eenheid maar ook voor blijvende verdeeldheid.
Den Heyer laat zien waar de schoen wringt. In de kerk wordt eenzijdig teruggegrepen op het bij vlagen sterk speculatieve en anti-joodse denken van Johannes. Eeuwenlang meent men dat dit evangelie, waarin Jezus een hemelse gestalte wordt, het betrouwbare verhaal van een ooggetuige is. De Reformatie brengt daarin geen verandering. Pas in de achttiende eeuw kantelt het beeld. Johannes, wiens evangelie volgens Den Heyer in Egypte is ontstaan en niet in Efeze, valt van zijn sokkel. De andere evangeliën met hun meer aardse Jezus winnen aan gewicht. Vanaf die tijd worden de vraagtekens bij de eerdere dogma’s steeds groter.
De stemmen en tegenstemmen in de kerkgeschiedenis brengt Den Heyer helder in beeld. Toch is hij op z’n best als hij laat zien hoe bijbelgeleerden in de negentiende en twintigste eeuw het beeld van Jezus bijstellen. Bekende namen zijn die van Strauss, Schweitzer en Bultmann. Maar op den duur leveren ook joodse auteurs als Ben Chorin, Flusser en Vermes belangrijke bijdragen. Bijzonder is de anekdote over de populaire schrijver Amos Oz. Hij is de achterneef van Joseph Klausner, een joodse hoogleraar die al in 1921 een boek over Jezus schrijft. Van deze wijze oudoom krijgt Oz het volgende advies mee: “Als je groot ben, beste jongen, lees dan alsjeblieft ondanks de toorn van je leraren het Nieuwe Testament, en je zult ervan overtuigd raken dat de man (Jezus) vlees van ons vlees en bloed van ons bloed was.”
Het boek kent ook minpunten. Wie het werk van Den Heyer een beetje kent, merkt dat hij veel dingen al eens eerder heeft verteld. Ook bevat het af en toe slordigheden en is het te dik: sommige uitweidingen zijn niet nodig of te lang. Dat alles laat onverlet dat Den Heyer – als zwanenzang? ‒ zijn levensreis met Jezus indrukwekkend heeft beschreven, vol persoonlijke doorkijkjes en smeuïge details.
—
Eerder verschenen in Volzin
