"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Kafka op Norderney

Vrijdag, 12 januari, 2018

Geschreven door: Sipko Melissen
Artikel door: Tea van Lierop

Melancholieke en empathische zoektocht naar leemten in Kafka’s leven

[Recensie] Vóór het lezen van de drie essays van Sipko Melissen zou je je als lezer licht voyeuristisch kunnen voelen. Wat kan deze auteur ons vertellen over Franz Kafka? Tenslotte bestaan er al meerder biografieën over deze auteur, zoals de driedelige biografie van Reiner Stach. En dan de mooie en veelbelovende titel, Kafka op Norderney, wat gaat daarachter schuil? Was Kafka er op vakantie en beleefde hij er doldrieste avonturen die tot nu toe onbekend waren? Voorlopig eerst het boek maar eens gaan lezen en samen met auteur de leemten proberen te ontdekken die de autobiografen hebben achtergelaten. Er worden drie beelden opgeroepen: in Venetië is Kafka de gekwelde minnaar, in Merano de verliefde briefschrijver en op Norderney de jongeman.

Kafkaiaans is een term die nogal eens gebezigd wordt voor een situatie die door Van Dale gedefinieerd wordt als “op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend (vooral door een overgeperfectioneerde samenleving die zich aan de controle van het publiek onttrekt).”

Kafka is hiermee beroemd geworden en dit is opmerkelijk, want hij wilde geen beroemdheid zijn, hij wilde dat zijn hele schriftelijke nalatenschap verbrand  zou worden. Zijn beste vriend Max Brod, waaraan deze wilsbeschikking gericht was heeft Kafka laten weten dat hij nooit aan zo’n verzoek zou voldoen.  Daardoor zijn de romans Het proces, Het slot en Amerika voor ons bewaard gebleven.

Identiteit 

Boekenkrant

In een essay schrijft de auteur een overtuigend betoog in de vorm van een literaire tekst. Hij hoeft geen wetenschappelijke verantwoording te geven en geeft hem zo de ruimte om fictieve elementen toe te voegen. Hoezeer Sipko Melissen zich verbonden voelt met het leven van Kafka blijkt uit de passage waarin hij verslag doet van zijn verliefdheid op een man. Dat pakte totaal verkeerd uit, hij werd afgewezen nadat hij bekend gemaakt had dat hij verliefd was. Hiervan heeft hij altijd spijt gehad, want wanneer er niets gezegd was, zou de vriendschap een totaal andere wending gekregen hebben. Dit is een van de mooie beschouwingen op de kunst van het communiceren. Het niet of juist wel open zijn loopt als een rode draad door de verhalen, essays over Kafka. Steeds weer blijkt Kafka zich in een positie te manoeuvreren die het hem moeilijk maakt in relaties tot de buitenwereld. Hij worstelt met z’n identiteit, niet alleen z’n seksuele geaardheid, maar ook zijn Joodse afkomst speelt een prominente rol.

Kafka versus Zweig 

Om te schetsen in welk milieu Franz Kafka leefde is het interessant een vergelijking te maken met tijdgenoot Stefan Zweig. Ze leven beiden in het Habsburgse Rijk van keizer Franz Jozef, zijn beiden joods en hebben beiden literaire aspiraties. Zweig woont in de hoofdstad Wenen, waar arm en rijk, Tsjechen en Duitsers, joden en christenen vreedzaam naast elkaar wonen. Wenen is ook de hoofdstad van het theater, de muziek, de wetenschap en de koffiehuizen. Zweig heeft nooit te maken gehad met enige tegenslag, tijdens zijn reis door Europa ontwikkelt hij zich tot hartstochtelijk aanhanger van een Europese eenheid.

Kafka leeft in Praag, waar hij zich nooit echt heeft thuisgevoeld. In Praag waren er drie bevolkingsgroepen, Tsjechen, de Duits sprekende bovenlaag en de joden. De joden voelden zich meer thuis in de Duitse cultuur dan in de Tsjechische. De spanning neemt toe wanneer het nationalisme opkomt. Joden kwamen in de knel te zitten tussen de oorspronkelijke bevolking, de Tsjechen vonden hen te Duits, en de Duits nationalen, die hen afwijzen omdat ze joods zijn.

Merano 

In 1976 bezocht schrijver W.F. Hermans Merano waar Kafka in 1920 drie maanden kuurde, hij leed aan tuberculose.  “‘Kafkaiaans, dat is het predicaat van de wereld na de dood van God,’ schrijft W.F. Hermans in de essaybundel Klaas kwam niet. Kafka is voor hem de auteur die ‘het wezen van de twintigste eeuw’ het duidelijkst tot uitdrukking heeft gebracht.”

Hermans heeft rondgelopen in Merano zonder dat hij wist dat Kafka erverbleven heeft. Toch weet Sipko Melissen er een boeiend essay van te maken. De combinatie van de aanname dat Hermans geen weet had van het brievenboek Franz Kafka Briefe 1902-1924 en het feit dat het hier om fictie gaat, zorgt voor een spannend geheel waarin we Kafka wat beter leren kennen.

Opvallend is het motief van de identiteit (alweer) dat zowel in Kafka’s als in Hermans werk een belangrijke plaats inneemt. In Nooit meer slapen werkt Hermans een beschouwing over “de drie belangrijke stadia in de geschiedenis van de mens” uit. Het twijfelen aan zichzelf komt bij het personage Alfred uit Nooit meer slapen overeen met de uitspraak van Kafka: ‘Was hab ich mit Juden gemeinsam?’

Oskar  

Een bijzondere, maar ook heimelijke, vriendschap moet er bestaan hebben tussen Franz en Oskar Polak. Uit een briefwisseling blijkt dat de twee jongemannen moeite hebben hun gevoelens te uiten. In één van die brieven wordt duidelijk dat, wanneer hun gesprekken afwijken van het geëffende pad, ze niet verder komen dan zwijgend naast elkaar lopen. Geen van tweeën durft het initiatief te nemen om zich bloot te geven. Uiteindelijk komt er wel een doorbraak. Deze passage is een voorbeeld van de erotische spanning die in het leven van Kafka een grote rol moet hebben gespeeld. Hij heeft het wat dat betreft niet gemakkelijk gehad; met vrouwen kon hij een briefwisseling hebben of een kortstondige, heftige relatie, met mannen was het steeds weer de moeilijkheid om de juiste golflengte te vinden.

“‘Ich bin Literatur,’ dat zou het correcte antwoord zijn geweest op de vraag wat hij eigenlijk is. Zo definieert hij zichzelf in een brief aan zijn vroegere verloofde Felice Bauer.”

Kafka op Norderney is een bijzonder en gevoelig portret geworden van de schrijver die we vooral kennen van zijn bekende werk. Na het lezen van dit boek is er een beeld ontstaan van een jongeman die het heel moeilijk had in z’n leven. De beschrijving van z’n ontwikkeling als mens en schrijver draagt bij om een beeld te krijgen van hoe het was om in Praag te wonen in het begin van de vorige eeuw. De leemten zijn op een fictieve manier opgevuld en completeren het plaatje, of het nu waar is of niet. De worsteling met zijn identiteit is prachtig uitgewerkt en tijdens het lezen van één van de werken van Kafka zal dat beeld niet zomaar kunnen verdwijnen.

Eerder verschenen op Met de neus in de boeken


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.

Boeken van deze Auteur:

Kafka op Norderney

Oud-Loosdrecht

Een kamer in Rome