Opportunisme als een tweede natuur
[Recensie] Welbeschouwd is het nogal wonderlijk dat Kameraad Kisljakov van Pantelejmon Romanov überhaupt heeft kunnen verschijnen in de Sovjet Unie onder Stalin. Goed, de roman werd na verschijning snel verboden, maar Romanov slaagde erin nog jarenlang te leven en zelfs een natuurlijke dood te sterven. Terwijl samenwerken met de communisten toch vrij onverholen met hoererij wordt vergeleken en ook anderszins weinig fraais over de rode heilsstaat te lezen valt.
Het verhaal: Ippolit Kisljakov is medewerker van het Centraal Museum te Moskou en behoort daarmee tot de intelligentsia. Een rustig leventje dat verstoord wordt door de aanstelling van een nieuwe directeur, die het museum meer in lijn moet brengen met het nieuwe regime. Het is duidelijk dat dit niet voor iedereen goed gaat aflopen. Kisljakov besluit er het beste van te maken en zorgt dat hij niet al te opvallend in het gevlei komt bij de nieuwe directeur. Gaandeweg neemt hij meer afstand van zijn oude collega’s, die een voor een worden weggestuurd. Romanov observeert:
“Het volk, het proletariaat, dat zo aandoenlijk en geweldig was geweest zolang het door andere klassen was mishandeld, was helemaal niet meer aandoenlijk en geweldig toen het deze klassen zelf begon te mishandelen en daarbij op de meest directe manier van zijn eigen bestaan te kennen gaf, dat wil zeggen, met boerenhemd en laarzen alle instellingen binnenliep en zijn plek innam.”
Loyaliteit
Ondertussen arriveert Kisljakovs oude vriend Arkadi Neznamov in Moskou, in gezelschap van zijn veel jongere vrouw Tamara, die zich heeft voorgenomen een bekend actrice te worden. Zij begint een verhouding met Kisljakov, die zich voornamer voordoet dan hij is. Het leidt er zelfs toe dat Kisljakov scheidt van zijn vrouw, die hij bij nader inzien nooit gemogen heeft.
De parallellen tussen Kisljakovs verraad van zijn collega’s, zijn oude vriend en zijn vrouw zijn onmiskenbaar. Hij komt bovendien van een koude kermis thuis, omdat het gebrek aan loyaliteit ook geldt voor zijn omgeving jegens hem. Romanov verwierf bekendheid met satirische verhalen over het dagelijkse leven in de Sovjet Unie, maar Kameraad Kisljakov gaat veel verder dan dat. Het schetst een samenleving waarin mensen uit ambitie en lijfsbehoud opportunisme als een tweede natuur hebben gekregen.
Kameraad Kisljakov komt wat traag op gang, omdat Romanov de tijd neemt zijn beginsituatie en de karakters te schetsen. Zodra het plot begint te rollen komt de vaart er echter in. Kisljakov brengt zijn voornemen een voorbeeldige burger, dat wil zeggen een kameraad, te worden weifelmoedig tot uitvoer, als een kleinburgerlijke schurk die meent dat hij geen keus heeft. Komisch en beklemmend tegelijk.
—
Eerder verschenen op Christian Jongeneel
