Er was altijd wel ergens strijd
[Recensie] Piet Hagens Koloniale oorlogen in Indonesië staat op de longlist voor de Libris Geschiedenisprijs 2018. Dat is niet verwonderlijk, want Hagen heeft een standaardwerk geschreven waar voorlopig geen verbetering van te verwachten is. Het boek dat bij tropische hitte vorige maand uitkwam, behandelt meer dan vijfhonderd conflicten die werden uitgevochten in een tijdspanne van ruim 450 jaar (1510-1975).
Het gaat allemaal om koloniale conflicten, opstanden van bewoners van de Indonesische archipel tegen buitenlandse overheersers. Het gaat om Portugezen, Engels en Japanners. Een hoofdrol is uiteraard weggelegd voor de Nederlanders die in deze jaren Indonesië overheersten en gedurende geruime tijd spraken van ‘Ons Indië’.
Hagen windt er geen doekjes om: de enige drijfveer van de Nederlanders was economisch gewin. Al van het begin van onze jaartelling en waarschijnlijk ook daarvoor was Indonesië belangrijk in een handelsnetwerk tussen India, China en Japan. Daarbij werden kruiden en specerijen verhandeld, maar vanuit Indonesië ook sandelhout en rijst, maar vooral ook heel veel rijst. De handel, die onderdeel van een nog groter netwerk was, bereikte ook Europa. Daardoor kenden de Europeanen al in de middeleeuwen oosterse specerijen. Men gebruikte ze als middelen om het voedsel te kruiden, maar ook als medicijn en om voedsel te kunnen conserveren en bewaren. De handel ging gedeeltelijk over land via de zijderoute, maar ook over zee. In Azië ging dat op de moesson winden. Daardoor moesten handelaren vaak lang wachten voor ze de terugreis konden aanvaarden. Met de handel kwamen de culturele invloeden mee, vanuit India eerst het Hindoeïsme en later, zo in de negende eeuw, via dat land de Islam.
De verstoring van het evenwicht kwam tot stand toen de Europeanen in de vijftiende eeuw in Azië kwamen en daar een poging gingen doen te handel te beheersen en voor hun eigen profijt om te buigen. Er zijn theorieën opgebouwd waarom de Europeanen koloniale imperia konden stichten, interessante verhandelingen over de aanvankelijke overmacht door het bezit van pistolen, geweren en kanonnen. Feit is dat militair ingrijpen en daarmee het uitvechten van conflicten en oorlogen een wezenlijk onderdeel waren van het kolonialisme. In de 450 jaar dat Nederland aanwezig was, werd altijd ergens in de archipel oorlog gevoerd. Vaak lieten de Europeanen de oorlogshandelingen grotendeels over aan huurlegers, waardoor de strijd ook nog het karakter kreeg van gevechten tussen Indonesiërs onderling. “Geen handel zonder oorlog” was het laconieke, sommige zeggen gewetenloze, devies van Jan Pieterszoon Coen. Maar al in zijn eigen tijd was op die houding kritiek. Laurens Reaal, de tweede gouverneur van Indië en voorganger van Coen pleitte voor een humanere, meer verlichte aanpak van de handel. Hij vond geen gehoor en behaalde minder opvallende winsten. Het beroemdste protest kwam tweehonderd jaar later van Multatuli en dat werkte langzamerhand door in de opinievorming in Nederland.
De verleidingen bleken iedere keer weer te groot. Geweld werd weggemoffeld tussen de profijtelijke handelsresultaten. Nederland geloofde op den duur niet meer buiten de inkomsten uit zijn koloniën te kunnen. Een schrijnend voorbeeld daarvan blijven de pogingen om, na het vertrekt van de Japanners in 1945, Indonesië weer onder Nederlands gezag te brengen. Terwijl men in Nederland eufemistisch sprak van politionele acties, alsof het niet gewoon ging om oorlog gevoerd door het leger, werd bij de Verenigde Naties melding gemaakt van de excessieve wreedheden en massamoord door Nederland.
Met de accuratesse en taaiheid van een verstokte statisticus of monnik heeft Hagen alle oorlogen en conflicten in beeld gebracht. Ook excessen heeft hij in een lijst opgenomen. Toch is zijn meer dan duizend pagina’s dikke boek geen taaie opsomming geworden. Dit komt met name door de thema’s die de auteur invoert. Hij groepeert rond economie, godsdienst of bijvoorbeeld slavernij. Desondanks is het geen boek dat je in één ruk uitleest. Dat is ook niet gezond bij zoveel geweld.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
