Openbare Flevolandse kunst
[Recensie] Musea dicht en zin in een frisse neus? In Flevoland bevinden zich sinds vijftig jaar (!) een tiental landkunstwerken: op het nieuwe land aan en zelfs in het water. Bovendien komen er regelmatig van zulke nieuwe ingrepen van kunst in de natuur bij.
Met de auto zijn alle locaties, elk zo’n kwartier rijden van elkaar, in een dag te bekijken. Of ga mee met een regelmatig georganiseerde bustocht. Aardiger is het om er meerdere tochtjes voor te maken. Een rijk geïllustreerd boek beschrijft elk onderdeel van deze unieke openbare, 24/7 geopend “beeldentuin” die ook weer inspireert tot kortstondige performances.
Sommige kunst zie je al vanaf de weg. Antony Gormley’s gigantische draadsculptuur van een gehurkte man, Exposure (2010), is niet te missen. Als poortwachter torent hij uit boven de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad, waar ooit de Markerwaard, de derde IJsselmeerpolder moest komen. Op de dijk zelf bevindt zich een onzichtbaar en alleen met je mobiel hoorbaar kunstwerk van zingende engelen van Moniek Toebosch.
Robert Morris bouwde als landkunstenaar constructies in, op en met land. Zijn Observatorium (1971) bestaat uit twee concentrische aarden graswallen: een hedendaagse zonnetempel die doet denken aan Stonehenge. Door driehoekige openingen is, op de korte en langste dag van het jaar, de zonsopgang zichtbaar. Toch verwacht je tussen de ronde grasheuvels ook de Teletubbies te ontmoeten. Zij resideren toch ook in zo’n mysterieus landschapskunstwerk?
Brutalistisch
Van werkelijk adembenemende proporties is de in 2018 gerealiseerde installatie Deltawerk //, een samenwerkingsproject van de Amsterdamse kunstenaars/architecten RAAAF en Atelier de Lyon bij Marknesse in de Noordoostpolder. Deze is niet speciaal gebouwd, maar verbouwd. Basis vormde een brutalistische betonconstructie, die als giga-testmodel voor de Deltawerken in Zeeland dienst deed.
In plaats van het na gebruik af te breken, zaagden de kunstenaars/architecten het op cruciale plaatsen door. Vervolgens lieten ze delen van de enorme wanden gecontroleerd omvallen, als gigantische dominostenen. Ondertussen wordt het aangrenzende waterloopkundig laboratorium met miniaturen van verschillende stromingsmodellen nu verbouwd.
In de buurt bevinden zich de juist subtiele begroeide horizontale golfbrekers in het Zwarte Meer. Via een pad door de weilanden loop je naar het water van de voormalige binnenzee toe.
Paul de Kort baseerde deze installatie, Pier+Horizon (2016), op Pier en oceaan, de Domburgse schilderijenserie die Piet Mondriaan in 1917 dichter bij de abstractie bracht. Nadat je de ene centrale verticale pier betreedt ga je op in water, lucht en (meestal harde) wind. De onuitgesproken oerkracht van deze en andere wezensvreemde objecten in de IJsselmeerpolderlijke wijdsheid onderga je idealiter met zo weinig mogelijk mensen tegelijk.
Aardigheden
Rond Richard Serra’s monumentale sculptuur Sea Level (1996) in Zeewolde loopt het landschap geleidelijk op rond twee betonnen muren, tot het niveau waar ooit de zee lag. Als je er niet oplet zie kijk je er zo overheen.
Ook Piet Slegers verwijst met Aardzee (1982) naar de ooit woest rollende Zuiderzeegolven, waar zich nu kalme akkerlanden uitstrekken. Over een oppervlak van vijf hectare liggen glooiende kleine heuvels met scheve boompjes en waterpartijen: als golvend landschap.
In het stadspark Almere Pampus staat Polderland Garden of Love and Fire (1997): een rij glimmende metalen vlakken met tussenruimtes van afwisselende afmetingen. Stap dichterbij, loop erlangs en ertussendoor en ervaar het schouwspel van natuurlijke lichtreflecties en schaduwen. De maker, architect Daniel Libeskind, schiep ook het indrukwekkende Joods Museum in Berlijn en de Freedom Tower in New York, op de plaats van de verwoeste Twin Towers. Ook tekende hij voor het Holocaust Namenmonument in Amsterdam, dat dit najaar voltooid is.
Vanuit de lucht zal je in het bos bij Almere Hout de twee kathedraalvormen het best zien. Vanaf de begane grond is het even zoeken naar deze Groene kathedraal (1987) van Marinus Boezem. Een omtrekvorm is met betonblokken in eiken- en beukenhagen uitgespaard. Op een aangrenzend leeg kavel groeien al meer dan twintig jaar 178 populieren, in de vorm van een kathedraal. Boezem baseerde zich op de gotische kathedraal van Reims. Met reden. Middeleeuwse kerkarchitecten namen op hun beurt de proporties en structuur van bomen als voorbeeld.
En nog veel eerder zou het religieuze bewustzijn van onze voorouders ontstaan zijn op open plekken in het Europese oerbos. Het doortimmerde kunstconcept klopt; de doorzichtige bomenkathedraal ontroert wonderwel als mystieke natuurervaring. Betonnen paden markeren de ribben en kruisgewelven. Blijvend. Zelfs wanneer de snel groeiende populieren vervallen en er een ruïne resteert.
Riff, PD#18245, het nieuwste kunstwerk van Bob Gramsma, is een uitgegraven stuk zeebodem dat als heuvel op poten is gezet. Het letterlijk “aardige” monument met uitzichtspunt viert 100 jaar inpoldering en kun je wandelend bereiken vanuit het oude Elburg.
Sjamanen
In het nadrukkelijk actueel vormgeven boek over de Flevoland kunst zie je hoe de iconische Groene kathedraal Melanie Bonajo in 2013 tot een sjamanistische kunsthappening inspireerde.
Zhana Ivanova betrok in 2014 ook publiek om het Observatorium van Robert Morris zijn rol als landkompas in de omgeving te benadrukken. En zo waren er meer performances.
Vast leuk dat ook eens mee te maken, maar de natuurkracht van de kunstwerken zelf valt eigenlijk niet te overtreffen. Daarbij is het mooi om te zien hoe de tamelijk conceptuele landscape art, een vooral Amerikaans fenomeen uit de jaren ‘70, ook in onze 21ste eeuw blijvend tot uiteenlopende toepassingen inspireert.
Naast mooie, ook historische foto’s, bevat het boek essays van de unieke inmiddels 50 jarige Flevolandschapskunsttraditie. Geen praktisch landkaartje met de locaties; zie daarvoor: www.landartflevoland.nl
—
Eerder in andere vorm verschenen in Museumtijdschrift
