"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Leo Gestel op Mallorca

Donderdag, 11 augustus, 2022

Geschreven door: Caroline Roodenburg
Artikel door: Jan Stoel

Op (werk)vakantie naar Mallorca

[Recensie] Op vakantie gaan naar warme oorden is zo gewoon geworden. Met het vliegtuig ben je er zo. Heerlijk ontspannen, reflecteren en misschien inspiratie opdoen voor als je weer aan het werk gaat. Je loopt rond, maakt er foto’s van de natuur, van de dingen die je wilt vastleggen. In Museum Kranenburgh is tot en met 18 september een tentoonstelling te zien van de (studie)reis die kunstenaar Leo Gestel naar Mallorca/Madrid maakte. De catalogus bij de expositie, Leo Gestel op Mallorca, geschreven door Caroline Roodenburg (gast-curator van de tentoonstelling en Gestel-specialist), laat niet alleen het werk zien dat Gestel op zijn reis maakte, maar gaat ook in op de achtergronden en wat de reis betekende voor de artistieke ontwikkeling en vernieuwingsdrang van de kunstenaar. Het is een ‘stralend’ boek geworden, een publicatie waar je vrolijk van wordt.

Reisverslag
Het boek leest als een reisverslag, geïllustreerd met foto’s, citaten uit brieven en schilderijen, tekeningen en aquarellen. Dat is een mooie vorm die precies bij het gekozen onderwerp past. Gestel  (1881-1941) behoorde in 1909 met Jan Sluijters en Piet Mondriaan tot de Amsterdamse aanvoerders van de moderne kunst in Nederland. Hij is een van de vele kunstenaars die in de Noord-Hollandse plaats Bergen schildert. Zo ook in 1913 als hij er verblijft met zijn vriendin An Overtoom en het schilderspaar Else Berg en Mommie Schwarz. Ze schilderen buiten en willen graag naar een warm oord om verder te werken. Gestel is nog nooit verder dan Parijs geweest. Even het vliegtuig pakken was er niet bij in die tijd. Via Jan Toorop komt hij in contact met de Belgische symbolist Degoucve de Nuncques die op Mallorca woonde. Hij stelt hem vragen als ‘hoe duur zijn de aardappels’ en ‘zijn er modellen  te vinden.’

 Mallorca komt vanaf 1900 langzaam in beeld bij de toeristen en wordt ook door schilders ontdekt. Hij trekt er in 1914 heen en zijn mecenas Piet Boendermaker en zijn vrouw Marie voegen zich bij hen. Gestel is dan 32 jaar.  De reis erheen – zij verblijven in totaal vier maanden in het buitenland –  is al een avontuur. Over het stuk Parijs- Barcelona doen ze zes dagen. Op Mallorca aangekomen verblijven ze in een gemeubileerde woning. Roodenburg zoemt dan mooi in op een detail op een foto die van het gezelschap gemaakt is in El Terreno: rechtsonder op de foto staan de schilderijen die Gestel gemaakt heeft te drogen.

Wrijving en inspiratie
Roodenburg laat ook de context zien waarin Gestel terechtkwam. De plaatselijke bevolking is nog niet zo gewend aan die kunstenaars, toeristen en ‘dames die roken.’ “Het zijn rare lieden, die baden in de winter en met de rug naar de godsdienst leven. Ze brouwen duivelse cocktails. Ze houden dansavonden en theevisites.” Dit soort van details maakt het boek levendig, geeft het echt de sfeer van een reisverslag. Gestel zoekt naar nieuwe vormen, wil niet langer mensen schilderen (‘te anekdotisch’). Aan zijn eerste schilderijen zie je dat hij nog wat worstelt om het landschap weer te geven op de manier zoals hij dat eigenlijk wil. Aanvankelijk zijn het de aardse kleuren die domineren, maar het landschap overweldigt hem zo dat hij de focus nog niet kan vinden. Hij grijpt terug op Cézanne: de natuur opgebouwd uit basisvormen kubus, bol en cilinder; ook de kleuren die Cézanne gebruikt in zijn Zuid-Franse landschappen zie je terug. Op het moment dat hij de witte gloed van de amandelbloesems ziet gaat Gestel helemaal los. Hij verbeeldt ze als dynamische bollen, de schilderijen stralen energie uit. Er ontstaan werken waarop het ritme, ontleding van het landschap in geometrische vormen, arcering als techniek een rol spelen. Gestel analyseert het landschap, het licht, het water. Als hij in april-mei naar de havens en baaien trekt zet hij de energie die het geeft om in prachtige werken waarin je de schittering van het licht ziet, de golfslag ervaart, de deining van de boten op de golven en het ritme van de vormen van de zeilen, kielen en masten. Zijn productie op Mallorca is enorm. “Ik maakte vaak twee groote doeken per dag en soms onder ’t naar huis gaan nog een kleurstudie van iets dat mij  pakte, want tegen den avond kon het zoo prachtig paarlmoerachtig zijn.”

Boekenkrant

Wanneer je de schilderijen in het boek bekijkt zie je ook de ontwikkeling van zijn kunstenaarschap: van min of meer realistisch op de eerste schilderijen die hij op Mallorca maakt met herkenbare huizen bijvoorbeeld. Maar snel wordt het abstracter. Mallorca heeft hem uitgedaagd tot werk waarin je kubistische invloeden ziet (in de analysering van het landschap). Futurisme (het ritme van zijn werken) en expressionistische (de kleurenrijkdom).

Aan het eind van de reis verblijft het gezelschap nog enige tijd in Madrid. Het werk dat hij daar maakt is heel anders. Hij wordt geïnspireerd door het stadsleven, maakt er portretten in een ‘expressie en min of meer realistische stijl’ onder meer van Spaanse schonen en stierengevechten. Eind juni, begin juli 1914 vangt de terugreis aan: het geld was op!         

Kritiek en hoogtepunt
Caroline Roodenburg besteedt ook aandacht aan de ontvangst van het werk dat op Mallorca gemaakt werd. De kritieken waren niet altijd even positief. De veelheid wordt bekritiseerd en er wordt zelfs gesproken van ‘kleuren-abacadabra’. Bremmer is wel positief, evenals Hammacher (directeur van het Rijksmuseum Kröller-Müller). Kunsthistorica Aleid Loosjes-Terpstra publiceert in 1959, 1983 en 1989 uitvoerig over deze periode van Gestel: “Met de kleuren liet hij zijn schilderijen ‘zingen.’ […] Zijn werk uit Mallorca zingt nog steeds, ook voor ons.” Dit boek laat je dat zeker ervaren.

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow

De tentoonstelling Leo Gestel op Mallorca is nog tot 16 september te zien in Museum Kranenberg