Je krijgt de lage mensen nooit tevreden
De invloed van Theognis van Magara op Friedrich Nietzsche
“De lage mensen komen niet compleet
verdorven uit de buik. Het is omdat
ze vriendschap sluiten met het lage volk
dat zij die immorele daden leren,
liederlijke taal, geweld; omdat
ze denken dat het volk de waarheid spreekt.”
“Een grote ramp doorstaan verkleint het hart,
maar als een man op later tijdstip wraak
kan nemen, groeit zijn hart in omvang terug.”
“En dat terwijl het juist de adel past
om rijkdom te bezitten, waar het bij
een pauper hoort dat hij armoe draagt.”
“Verraad komt van mijn vrienden, want mijn vijand
houd ik uit de buurt, zoals op zee
de kapitein het rif op afstand houdt.”
Je krijgt de lage mensen nooit tevreden.
Als je ook maar één ding fout doet is,
een lange vriendschap zomaar weggespoeld.”
“Zorg zelf voor je plezier. Een zure burger
zal wel schande van je spreken, maar
een ander spreekt weer beter over jou.”
[Column] Loyaliteit, adeldom, vertrouwen, vriendschap, rijkdom, pessimisme, hedonisme; de thema’s die in deze aforismen te lezen zijn deden me sterk aan Friedrich Nietzsche denken. Er zit namelijk niets Christelijks in deze strofen: sluit vriendschap met enkelen, maar de rest van de mensheid is er op uit je te bedriegen en te knechten. Geen geloof in naastenliefde voor de hele mensheid, maar slechts voor een kleine groep getrouwen, van adel weliswaar, die sterk genoeg zijn om zich te handhaven. Het gemene volk, de paupers zijn overal aanwezig, het is oppassen geblazen. Vervang ‘adel’ voor de ‘Übermensch’ van Nietzsche die ongeremd zijn eigen gang gaat, van het leven geniet en hedonistisch en krachtig is, en je leest deze regels opeens met een andere blik. Het is niet verwonderlijk dat ik zo sterk aan Nietzsche moest denken. De jonge Nietzsche, zo blijkt, heeft uitgebreid kennis genomen van Luister naar mij, Elegieën over leven en liefde van Theognis van Megara, uit de zesde eeuw voor Christus. Nietzsche had een enorme fascinatie voor de Griekse cultuur en met name voor de periode van de Aristocratie, de periode voor Socrates en de Atheense democratie, want met Socrates kwam het verval in het denken, wat later door het christendom nog eens dunnetjes werd overgedaan. Curt Paul Janz laat in zijn biografie over Nietzsche zien hoe de jonge denker als gymnasiast de aforisme bestudeerde. Nietzsche schreef over Theognis:
“Theognis lijkt een aan lager wal geraakte, verfijnde, ontwikkelde jonker met jonkerachtige harststochten, zoals zijn tijd die graag zag, vervuld van dodelijke haat jegens het omhoogstrevende volk, rondgeslingerd door een droevig lot, dat hem aan alle kanten bijschaaft en milder stemt. Een typisch voorbeeld van die oude geestrijke, wat verdorven en niet meer spijkervaste adel van den bloede, geplaatst op de grens van een oude en nieuwe tijd. Een verwrongen Januskop, daar het verleden hem zo mooi en benijdenswaardig, het komende, op en voor zichzelf gelijkgerechtigde, afstotend en walgelijk voorkomt; een kenmerkende kop voor al die adellijke figuren die de aristocratie voor een volksrevolutie vormen, die hun bijzondere rechten voorgoed bedreigt en henzelf met dezelfde hartstocht voor het voorbestaan van hun stand als voor hun eigen bestaand laat worstelen en strijden.”
Ook tijdens zijn eerste studie jaren in Leipzig zou Nietzsche zich weer met de aforismen van Theognis bezighouden.
Volgens Janz wordt ten onrecht gesteld dat het werk van Theognis grote invloed op Nietzsche heeft gehad: “Hij vereenzelvigt zich allerminst met hem en zijn gelijkstelling van goed met adellijk en kwaad met plebejisch of rijk en arm, zoals Nietzsche zelf zegt.” Een studie uit 2015 beweert echter het tegendeel. In Nietzsche on Theognis of Megara schrijven Renato Cristi en Oscar Velásquez dat de invloed van de Griekse schrijver op de jonge Nietzsche groot is geweest en een sleutel is tot zijn werk. De auteurs spreken van een missing link om de politieke ideeën van Nietzsche te snappen.
Opmerkelijk is dat de zowel de vertaler en inleider, de classicus Hugo Koning, als de uitgeverij Damon de link tussen Theognis van Megara met Nietzsche in de recente vertaling van de elegieën, Luister naar mij, niet noemen. Het lijkt zelfs wel of het helemaal niet bekend is. Natuurlijk is het boeiend te lezen hoe er in de zesde eeuw over liefde, vriendschap, vertrouwen, rijkdom en de liefde tussen mannen (Theognis schreef de gedichten aan zijn jongere en tevens ontrouwe geliefde Kurnos) werd gedacht. Maar de opmerkelijke relatie met Nietzsche geeft dit 2500 jaar oude werk ook grote filosofisch-historische waarde.
Friedrich Nietzsche heeft het denken in de 20ste eeuw diepgaand beïnvloed, een breed spectrum van schrijvers van uiterst links tot uiterst rechts en alles wat daar tussenin zit baseerde zich op zijn gedachtegoed. Dat die ideeën mogelijk terug te leiden zijn tot een wat oudere aristocraat uit het oude Griekenland, die niet helemaal gelukkig is met zijn leven en met zijn geliefde, is toch zeker het vermelden waard.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Lees ook de uitgebreide recensie van Luister naar mij van Vera Weterings die eerder al op Heriditas Nexus en DLVA verscheen. In de recensie gaat Vera in op de Griekse achtergrond van de auteur en op de geschiedenis, overleving en vertaling van het boek.
Bekijk hier een hoofdstuk van Nietzsche: On Theognis of Megara. En tot slot de flaptekst van Nietzsche: On Theognis of Megara. “Nietzsche s topic for his valedictorian dissertation at the school of Pforta was the poet Theognis, focusing on his life in Megara, his lyrical production, and his views on the gods, morality, and politics. Nietzsche saw Theognis as the intellectual champion of the defeated Megarian aristocracy, who sought to preserve the Dorian spirit and its noble virtues. The interests that guided Nietzsche transcended scientific philology and embraced a concern for the social and political context he saw present in Theognis s work. Nietzsche: On Theognis of Megara argues convincingly for this early Nietzschean text as a work of rudimentary political philology, and the contributors show how Theognis s aristocratism determined and guided Nietzsche s critique of the moral point of view and his conception of an aristocratic state.”
