De vermeden valkuil van het valse sentiment
Margot, de nieuwste roman van Sophie Zijlstra, vertelt het verhaal van een tienermeisje dat excelleert op school en actief lid is van de VWJB, de Vereniging tot Bevordering van Watersport onder Jongeren, waar ze fanatiek roeit. In het jaar 1941 organiseert Margot net als voorgaande jaren het uitstapje naar Kikkereiland dat wordt gehouden ter afsluiting van het roeiseizoen. Dit jaar is het echter onzeker of ze zelf wel mee mag: de borden met ‘VERBODEN VOOR JODEN’ breiden zich in rap tempo uit en Margot Frank is, net als haar zusje Anne, Joods.
HET ACHTERHUIS DEEL II?
Margot vertelt haar verhaal. Wie echter Het achterhuis deel II verwacht, komt bedrogen uit: het achterhuis en de oorlog komen in de roman namelijk nauwelijks expliciet aan bod. Er wordt wel meermalen gealludeerd op het naderende onheil, maar de roman eindigt precies op het punt waarop de onderduikepisode begint, met een lichtknopje dat uitgeklikt wordt – de symboliek is voor de vooruitziende lezer pijnlijk duidelijk:
‘Waarom heeft Miep het licht uitgedaan? Moeten we hier zonder licht leven? We zijn toch geen mollen? We zijn toch geen rioolratten, we zijn toch geen wormen, waarom zonder licht?’
Deze slotpassage, waarin Margot zo goed en zo kwaad als het gaat probeert te wennen aan wat voortaan haar huis zal zijn, is veruit de schrijnendste. Dat Zijlstra ervoor gekozen heeft om de roman juist op dit punt te laten eindigen, is een opmerkelijke en tegelijkertijd dappere keuze. Opmerkelijk omdat hij onverwacht is, dapper omdat ze gemakkelijk een beroep had kunnen doen op het sentiment van elke lezer door ervaringen uit bijvoorbeeld Westerbork te beschrijven. Bovendien: als Margot de oorlog niet tot onderwerp heeft, is er dan nog wel genoeg ander materiaal voor een boeiende roman?
GEDOSEERDE LUCHTIGHEID
Ja, dat is er zeker. Zijlstra beschrijft Margots dagelijkse belevenissen en gedachtes vrij breedvoerig, maar vermijdt langdradigheid dankzij originele metaforen en niet zelden cynische humor. De gedachten van het tienermeisje worden beschreven met een zekere volwassenheid. Dat zou ongeloofwaardig kunnen overkomen, ware het niet dat Margot consequent overtuigend wordt neergezet als een nuchter en vroegrijp meisje. Het is daarom heel aannemelijk dat zij, wanneer ze van de voorzitter te horen krijgt dat ze niet meer mag roeien, iets dergelijks denkt:
‘Zo secuur is hij dat zijn overhemd de hele dag vlekkeloos en gestreken blijft ogen, zijn schoenen immer blinkend en de vouw in zijn broekspijp scherp. Onverschokken koning van de vlekkeloosheid, denkt Margot, jij morst niet, als kind al geen melk en als volwassene geen sympathie, empathie of andere emotie. In het aquarium van je leven zwem je rond, en rond, en rond.’
Discussies over dit verbod binnen het bestuur van de roeivereniging maken duidelijk hoe Margots niet-joodse omgeving hierop reageert, en hoezeer zij de consequenties ervan onderschatten. Dat het onheil de overhand neemt weet Zijlstra kundig te vermijden door dergelijke ‘zware’ onderwerpen af te wisselen met luchtigere verhalen, bijvoorbeeld het verhaal van Margots vriendin Lotte die een affaire heeft met de voorzitter zonder te begrijpen waarom:
‘Zoals sommige mensen die zich vaak en ongevraagd in elkaars gezelschap bevonden, waren Lotte en de voorzitter, Gerard zoals hij bleek te heten, na een periode van wederzijds wantrouwen, aarzelende verkenning en terloopse vriendschap, onverwacht en tot beider stomme verbazing, minnaars geworden. (…) Als zij hem zag, voelde zij alleen lichte verbazing dat zij deze man in haar bed duldde.’
EEN KIJK OP DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Margot bevat behalve de roman ook een non-fictie gedeelte waarin Zijlstra uitlegt welke feiten aan de roman ten grondslag liggen, een uitgebreid notenapparaat en een biografie van Anne Franks zus. In Zijlstra’s werkwijze valt een lijn te ontdekken, die we kunnen afleiden uit haar twee eerdere romans (Mevrouw Couperus en Potifars vrouw): de auteur doet eerst uitgebreid onderzoek en voegt vervolgens, goed gedocumenteerd, een flinke dosis fantasie toe. Daarbij lijkt ze een voorkeur te hebben voor de historische underdogs, figuren die nooit uit de schaduw van hun bekende wederhelft zijn geraakt. Zoals Elisabeth, de vrouw van Louis Couperus. En in dit geval Margot.
Het non-fictie gedeelte, dat op het eerste gezicht een apologetische indruk maakt (‘ik neem de schuld op me dat de personen in dit boek personages zijn geworden’), blijkt een onbevangen kijk op de ontstaansgeschiedenis van Margot te bieden. Zijlstra toont ons in dit gedeelte niet alleen wat feit is en wat fictie, maar ook – of, beter gezegd: juist – hoe die twee naadloos in elkaar kunnen overlopen. Zo wordt een feitelijke zin (‘In 1940 doet de VWJB met twee boten mee aan het onderdeel stijlroeien van de vierriemsoefengieken op de 500 meterbaan’) op geheel natuurlijke wijze gevolgd door een fictief maar authentiek lijkend verslag:
‘De start van het VWBJ-team is spectaculair, alsof ze door een katapult worden afgeschoten. Kaarsrecht. De meisjes tellen, ademen zwaar, duwen hun benen uit, trekken aan de riemen, trekken diepe kolken, kijken naar de rug van degene die voor hen zit, de rug die ze beter kennen dan die van henzelf en luisteren naar de aanwijzingen van de stuur.’
HOE DE ROMANCIER DE HISTORICUS VOORBIJSTREEFT
We zien hier hoe de romancier verschijnt vanachter de historicus, en hoe de functie van literatuur ten opzichte van geschiedschrijving complementair kan zijn. Met Margot bewijst Zijlstra dat een roman historische gebeurtenissen kan verlevendigen, en dat ze personen die door de canon vergeten zijn alsnog een stem kan geven. Zijlstra’s keuze voor de relatief onbekende ‘zus van’ en haar bekentenis dat (en ook precies waar) ze zich artistieke vrijheden heeft gepermitteerd, sieren haar, evenals haar geslaagde poging de valkuil van het valse sentiment te vermijden.
—
Eerder verschenen op Recensieweb
