Essayist betreedt ideologisch slagveld
[Recensie] Te midden van vele aangedane Fransen zag essayist Bas Heijne de Notre-Dame branden. Even waren de toeschouwers verenigd in hun verdriet, maar mét het bluswater vloeide ook de saamhorigheid weg. De brand kon gewoon geen kwestie zijn van pech, zoals de autoriteiten beweerden. Wat was het ‘ware’ verhaal? En van wie is de Notre-Dame eigenlijk? Van alle Fransen, van de ‘echte’ Fransen, of toch vooral van die rijke families die tegen elkaar opboden om de kathedraal (belastingvrij) te mogen restaureren?
Posteer Heijne tegenover een concrete brand en hij herkent daarin de obsessies die het hedendaagse debat kleuren en sturen. In dit beknopte essay geeft hij daar grote woorden aan: wij zijn in verwarring over de status van waarheid en identiteit, wij lijden onder de liberale leegte, wij weten niet meer hoe we samen moeten leven. Dit ‘ideologisch slagveld’ betreedt hij vervolgens in kenmerkende frontale stijl. Hij kijkt het probleem recht in de ogen, stelt zijn diagnose, en zet die hier kracht bij met inzichten van talloze vooraanstaande Europese denkers die hij eerder voor NRC interviewde. Dat maakt wat Heijne schrijft oh zo belangwekkend, en zijn formuleringen zijn vaak helder en raak. De prijs is wel dat speelse, verrassende manoeuvres uitblijven.
In het eerste deel van zijn essay buigt Heijne zich over de crisis rond waarheid. Die is niet te bezweren door mensen te bewegen tot meer kritische zin, stelt hij terecht. Anti-vaxxers en boze boeren vinden zichzelf juist al heel kritisch. Hun wantrouwen tegenover de zittende macht gaat zelfs zo ver dat ze de bevindingen van kennisprofessionals in twijfel trekken. En dat is weer koren op de molen voor populisten, omdat die zien hoe het gezag erdoor wordt ondermijnd. Dat daarmee ook een waarheidsethos verloren gaat, interesseert populisten minder.
Al die boze kritische zin brengt het gezag in een lastig parket. Emoties ‘ongeldig verklaren’ of smoren onder een deken van feiten is volgens Heijne niet de oplossing. Beleving is belangrijk, dat hebben populisten goed gezien. Maar je moet beleving ook weer niet heilig verklaren, want dan blijven mensen zich richten op hun eigen ervaring – die dan voor je het weet hun ‘identiteit’ wordt. Juist het zoeken naar waarheid kan mensen uit het onmiddellijke bereik van hun eigen emoties en belevingen trekken. Dat maakt waarheid ook voor de politiek zo’n belangrijk begrip. Waar mensen niet langer bereid zijn om anders naar de wereld te gaan kijken dan ze uit zichzelf al doen, valt de samenleving uit elkaar.
Het liberalisme (het tweede grote thema van dit essay) erkent van meet af aan dat zienswijzen, waarden en belangen blijvend kunnen botsen. Mensen zullen het nooit definitief eens worden over wie bij ‘ons’ hoort en wat ‘wij’ vinden deugen. Dat is misschien niet zo knus, maar dat is ook precies wat onze samenleving doet verschillen van autoritaire samenlevingen. De ‘groeiende afkeer van het liberalisme’ vindt Heijne dan ook slecht nieuws – en tegelijk niet vreemd, omdat liberalisme hier is ‘verzand in zuiver pragmatische haalbaarheidspolitiek’. Onze liberale premier zet zich niet zozeer in voor een meerstemmig waardedebat, maar schaft liever ‘parmantig’ visie af. Een politicus die geen visie op de toekomst wil ontwikkelen, kan verwachten dat mensen hun anker gaan zoeken in een vermeende ‘oergemeenschap’, sneert Heijne.
Het derde deel, over ‘broederschap’, is wat tastender en minder zeker van toon. Hier belicht Heijne de vraag hoe al die verschillende mensen nu eigenlijk met elkaar kunnen samenleven. Heijne spoort ons geloof ik aan om – Jezus indachtig – contact te zoeken met mensen waar we (nog) niet veel mee delen en die we (nog) niet begrijpen. En om erop te vertrouwen dat dit contact waardevol zal blijken te zijn.
—
Eerder verschenen in De Volkskrant
