Doldwaze tragikomedie vliegt uit de bocht
Haar moeder – een vrouw met Uitstraling – overlijdt wanneer ze nog maar een jaar of negen is. Toch speelt het leven van de hoofdpersoon uit Mensen zonder uitstraling, van debutante Jente Posthuma, zich voortdurend af in de schaduw van haar moeder. Het liefst zou ze verdwijnen. Misschien is ze daarom ook in de roman naamloos gebleven. We lezen hoe onze kleurloze heldin door het leven rolt en in allerlei tragikomische, doldwaze en kleurrijke situaties verzeild raakt. Een kleurloze, naamloze hoofdpersoon, voor wie het leven grijs is. Misschien de reden dat de tekst van de roman in blauw is gedrukt? De roman kent een aantal sterke passages en weet te ontroeren. Toch is het de vraag of Posthuma in het opvoeren van de gekte van haar personages niet te veel uit de bocht vliegt.
Iedereen is gek
Op hun album Schizo uit 1999 zongen de Heideroosjes uit volle borst: ‘Iedereen is gek, behalve jij!’. Het zou titelnummer kunnen zijn voor Mensen zonder uitstraling, ware het niet dat onze antiheldin misschien nog wel het gekst is van iedereen. Ze leidt aan misofonie (angst voor smak- en slikgeluiden), heeft een minderwaardigheidscomplex, vermoedelijk voortkomend uit daddy- dan wel mommyissues en heeft de opmerkelijke neiging zich in emotionele of pijnlijke situaties te richten op allerlei onbelangrijke details. Maar ook bij vader (werkzaam in een psychiatrische inrichting) en moeder zit duidelijk een steekje los, de buurjongen is pyromaan, opa en oma zitten bij de Jehova’s en ga zo maar door. Enerzijds een verfrissende invalshoek: de gekte schuilt in ons allemaal.
Toch wordt het zo nu en dan allemaal wat teveel van het goede, bijvoorbeeld wanneer het jonge meisje in het café-restaurant van de psychiatrische inrichting op haar vader zit te wachten. Haar vader heeft geen tijd voor haar, waarop ze zich voorstelt hoe ze een van de patiënten zou aftuigen:
‘Ik stelde me voor dat ik Betsy zo hard stompte dat ze met haar logge lichaam van de kruk af donderde, dat ik haar schopte tot ze gillend naar buiten kroop. Misschien kwam mijn vader dan uit zijn kantoor.’
Het is moeilijk te geloven dat bij een meisje dat het leven zo lijdzaam ondergaat ineens zulke gewelddadige gedachtes opkomen. Het punt is wel gemaakt: dit is echt een heel verknipt meisje in een heel verknipt gezin.
Van Goethe naar Parijs
Posthuma weet te overtuigen in de zorgvuldige beschrijvingen van de tragikomische situaties waarin de vertelster terecht komt. Aan het begin van de roman gaat de hoofdpersoon als jong meisje naar het theater waar haar moeder een glansrijke toneelvertolking opvoert, als een van de hoeren uit Goethes Faust. Het meisje wordt aan haar lot overgelaten, verdwaalt achter de schermen (o ironie), plast in haar broek en wordt door niemand opgemerkt. De toon is gelijk gezet, de onderlinge rolverdeling blootgelegd.
Vermakelijk is ook de korte roadtrip van het meisje met haar vader na een kortstondig schrijversavontuur in Parijs. Samen toeren ze richting het noorden en komen in allerlei wonderlijke situaties terecht. Posthuma weet ook hier scherp en sprankelend te formuleren, bijvoorbeeld in de gespreken die vader en dochter onderweg hebben:
‘”Je bent altijd zo fel.”
“Weet je wie pas fel was?” zei ik. “Mama.”
“Je moeder was expressief.”
“Nee, ze was altijd kwaad en je merkte het niet eens. En ze was jaloers. Als mensen jou een compliment gaven, zeikte ze je af waar iedereen bij was. Ben je dat vergeten?”
“Nou…” zei hij, “dat viel best mee. Bovendien had ik het nu over jou.”‘
Het is in dit soort beschrijvingen waarin Posthuma haar kracht laat zien: een diep begrip van haar personages en hun onderlinge verhoudingen en het vermogen ze in haar proza tot leven te wekken.
Al met al opent de roman sterk en ook het slot – hoewel Posthuma rakelings langs de clichés stuurt – weet te ontroeren. Mensen zonder uitstraling is een verzameling van kleine pareltjes, geslepen diamantjes en andere hoogtepunten. Het is een verzameling prachtige zinnen en uitspraken, ik noem er nog een, gewoon omdat ie mooi is. Vader tegen dochter, zij is net verlaten door een man: ‘Vrijheid is helemaal niet zo geweldig, hoor. Uiteindelijk betekent het gewoon dat je in je eentje thuiszit.’ Een mooie verzameling maakt echter nog geen sterke roman en de doorlopende lijn is in dit debuut, geheel in overeenstemming met de stuurloze hoofdpersoon, te vaak afwezig.
