Ineens wist ik aan wie de nieuwe paus, Franciscus, me deed denken: aan Monseigneur Quichot, de hoofdpersoon van een in 1982 verschenen roman van Graham Greene. Ik gebruik het woord “roman”, waarmee de schrijver zelf de tekst aanduidde, met aarzeling. De grenzen van het genre zijn inmiddels zó ver opgerekt dat vrijwel alle lange prozateksten er nu onder vallen. Er valt best met zo’n nietszeggend etiket te leven, maar bij Monsignor Quixote is het toch wat problematisch. Het is eerder het scenario van een road movie (en is dan ook verfilmd) of een klassieke tragedie, compleet met expositie, complicaties, climax, consequenties en catastrofe.
Het beste laat de tekst zich lezen als filosofische dialoog. Aan de ene zijde staat de eenvoudige dorpspriester van El Toboso, Monseigneur Quichot (inderdaad: afstammeling van), die gelooft in het belang van de christelijke waarden, ook nu de kerk gecorrumpeerd is geraakt. Dat laatste slaat vooral op de specifieke problemen van het katholicisme in het Spanje van Franco, maar de titelheld erkent ook de meer structurele problemen. Zijn antagonist Sancho is de linkse burgemeester van het dorp, die meent dat er in de failliete boedel van het communisme nog iets ligt van waarde.
De twee voeren allerlei gesprekken over de betekenis van de wederzijdse idealen. Beide erkennen daarbij dat er nogal wat verschil is tussen de theorie en de praktijk, wat voor de lezer het voordeel heeft dat een hoop drogredeneringen achterwege blijven. Geen gratuite verwijten dus over het kwaad van de Inquisitie of de Goelag, maar argumenten die het ideaal zélf betreffen, waarbij menselijkheid uiteindelijk beslissend is.
Even boeiend als de uitwisseling van argumenten is de vriendschap van de twee mannen. Ik vermoed dat u bij de combinatie van dorpspriester en communistische burgemeester dezelfde associatie hebt als ik: Don Camillo en Peppone, de protagonisten uit de verhalen van Giovanni Guareschi. Er is inderdaad een overeenkomst. De twee Italianen zullen, als het erop aankomt, altijd hun zorg voor hun dorpsgenoten laten prevaleren boven hun levensbeschouwing. Dat kan ook makkelijk, want christendom en communisme zijn in de kern beide een aanklacht tegen onrecht. De rest is bijzaak. Ook Monseigneur Quichot en Sancho zijn het erover eens dat humane waarden centraal dienen te staan. Bovendien vinden ze elkaar steeds opnieuw in hun twijfel. Ze weten het allemaal zo zeker niet en kunnen makkelijk toegeven dat hun gespreksgenoot ook wel eens gelijk kan hebben.
Uiteraard zijn ze als discussianten wat irreëel. In het echt dwalen mensen tijdens discussies af, komen ze aan met drogredeneringen en houden ze tegen beter weten in vast aan hun gelijk. Er zijn wel meer irreële aspecten in het verhaal. Monseigneur Quichot blijkt af en toe veel beter op de hoogte van de grote intellectuele debatten dan je van een wat naïeve dorpspriester zou verwachten, zoals in het volgende voorbeeld:
” We are all bourgeois today. Don’t tell me that Brezhnev is not just as much a bourgeois as you and me. If the whole world becomes bourgeois, will it be so bad – except for dreamers like Marx and my ancestor?”
Omgekeerd blijkt Sancho meer te weten van moraaltheologie dan een communistische dorpsburgemeester doorgaans in zijn intellectuele bagage heeft. Greene heeft zulke onrealistische personages nodig om de discussie werkelijk te laten draaien om de Grote Vragen.
Ook de rest van het verhaal is daaraan ondergeschikt gemaakt: als er ergens drie flessen wijn soldaat worden gemaakt, en de lezer zich afvraagt waarom de schrijver zo expliciet is over het aantal, krijgt hij een antwoord wanneer Monseigneur Quichot de flessen benut om de Drie-eenheid uit te leggen. Greene besteedt ook slechts weinig woorden aan het decor: de steden die de twee mannen aandoen lijken er vooral te zijn als aanleiding voor een dialoog over een nieuw thema.
