De personages van Murakami, hun gespletenheid en wijzelf
[Recensie] Wat hebben de personages in de boeken van Haruki Murakami gemeen, wat gebeurt er om hun situatie te doen wankelen en wat is daarop hun reactie? De liefhebber van Murakami’s boeken zal onmiddellijk de sfeer aanvoelen uit de beschrijvingen van de personages. Ze hebben hun leven goed onder controle, hun huis is efficiënt ingericht, het dagelijks leven is routinematig, zij werken als zelfstandige, kortom, ze zijn van niemand afhankelijk.
Tot zover niets aan de hand, ware het niet dat er in ieder boek of verhaal zich op een gegeven moment een situatie voordoet waarop het personage zal moeten reageren. De reactie op zich vormt het interessantste deel van het verhaal. De uitwerking is elke keer weer anders en hangt af van het personage. Eén ding is zeker: aan het einde van elk boek is geen personage dezelfde als die van in het begin. Boeiend!
Dat afgeschermde, geïsoleerde leven van de personages is maar één kant van het leven, de andere kant, de kant die verandering wil, is ook aanwezig, maar is nog niet ontgonnen. “Het is de dynamiek tussen deze ‘leefhelften’ die we moeten onderzoeken, willen we grip krijgen op het leven dat Murakami beschrijft.”
Waarom verkiezen ze zo’n zelfstandige, onverstoorbare, individuele leefsituatie? Het lijkt angst voor het overschrijden van hun zelfgecreëerde grenzen. Aan de hand van voorbeelden uit de boeken van Murakami gidst filosoof Ype de Boer ons naar de diepe en nog diepere lagen van de personages. Hierin gaat hij nog verder, want de lezer wordt geconfronteerd met zijn eigen gespletenheid.
In Mannen zonder vrouw komt een getrouwde vrouw schoonmaken, boodschappen brengen en gaat met hem naar bed. Geheel volgens afspraak, veilig en routinematig. Een relatie met een getrouwde vrouw is, mits het past binnen de grenzen van de routine volkomen acceptabel voor het individualistisch personage. Maar het kan geen diepere relatie worden, dat is bedreigend voor zijn vredige situatie.
De protagonisten hebben veelal geen naam, het vertelperspectief is vanuit de ik-persoon, in het Japans: boku. Het niet gebruiken van een naam maakt deel uit van het onpersoonlijke, de protagonist gebruikt voor het aanduiden van anderen ook vaak alleen het persoonlijk voornaamwoord.
Lege huls
Waar de geïdealiseerde routine toe kan leiden is de totale afsluiting. Ze komen oog in oog te staan met zichzelf en zijn hun doel voorbijgeschoten, omdat ze zich nu verloren hebben in en door hun afgeschermde leven in plaats van buiten hun routinematige bestaan. In de uitleg wordt dit ‘de lege huls’ genoemd. De bewustwording hiervan vormt vaak het keerpunt van de protagonisten.
Wat gebeurt er wanneer iemand in zijn eigen spiegelbeeld een ander gespiegeld ziet, of in elk geval een afwijkend beeld? Dan kan iemand zich niet meer vereenzelvigen met zichzelf, het voelt of hij gespleten is, hij staat buiten zichzelf. Dit moet een confronterende situatie zijn, vooral wanneer dat spiegelbeeld ook nog autonomie heeft. Dit overkomt Boku in Blinde wilg, slapende vrouw, hij ontmoet een afgespleten deel van zichzelf in de spiegel. Ook in After Dark en Slaap komt dit fenomeen voor.
Hoe nu verder? Je kunt de spiegel verbannen uit je huis, maar daarmee is het probleem van de confrontatie met de gespletenheid niet opgelost. De protagonist zal ermee aan de slag moeten. Het spiegelbeeld reflecteert het personage beter dan de werkelijkheid.
In het (sciencefictionachtige) boek Hard-boiled Wonderland en het einde van de wereld komt Boku terecht in een stad waar je gescheiden wordt van je schaduw. Wanneer alleen je lichaam overblijft, is het net een lege huls. Je gaat volledig routinematig door het leven. Er is een grote Bibliotheek waar zich een aantal dierenschedels bevindt. Het is de bedoeling dat Boku in het kader van zijn inburgering ‘oude dromen’ gaat lezen. Het blijken schedels te zijn van gouden beesten. In de Stad bevinden zich nog restanten van de geest, de gouden beesten moeten die resten absorberen en buiten de Stad brengen. Wanneer ze gestorven zijn blijven er nog sporen achter en die worden dan afgeschuimd door de Droomlezer.
Boku kan geen afscheid nemen van zijn schaduw en gaat met de Bibliothecaresse buiten de Stad wonen, een compromis dus. Een oplossing die blijk geeft van inzicht en bereidheid tot dynamiek en transformatie.
Kraai en Kafka
Het boek Kafka op het strand bevat zoveel lagen dat je bij een eerste lezing slechts een deel herkent (mijn eigen ervaring). Na de lezing van het deel in dit boek gaat er een wereld open en ik ga hier niet over de inhoud vertellen. Alleen dat de analyse die Ype de Boer geeft een geweldige aanvulling is op het boek. Een praktische kant is, dat wanneer je weet wat de motieven, de werkwijze, de filosofie achter Murakami is, je op zoek kunt gaan in al zijn werk naar de onderliggende betekenis.
De liefde speelt een belangrijke rol in Murakami’s fictie. Hier speelt niet het individu de belangrijkste rol, maar gaat het om de kracht van twee mensen om zich te transformeren. Dat liefde, transformatie en dood dicht bij elkaar liggen wordt uitgelegd aan de hand van het verhaal in Norwegian Wood, een tot de verbeelding sprekend, ingetogen boek, werd ook verfilmd.
Hierin wordt duidelijk hoe de thema’s liefde, leven en dood zich tot elkaar verhouden. De levendige Midori, Watanabe die verliefd wordt op Naoko, en Kizuki, zielsverwant van Wanatabe en ex-vriendin van Naoko. Alle drie hebben ze hun eigen verstarring en zoeken ze een uitweg. De lezer heeft niet meteen door waarom de uitweg geblokkeerd wordt, dit verandert wanneer er brokjes informatie prijsgegeven worden. Het resultaat is een subtiel ontwikkelingsverhaal van de drie personages, met als middelpunt Watanabe en zijn worsteling met zijn eigen gespletenheid.
Aomame en Tengo
In de trilogie 1q84 komen twee jonge mensen, Aomame en Tengo, die elkaar van vroeger kennen terecht in een kosmische strijd tussen mysterieuze krachten. Hier speelt ideologie een belangrijke rol, beiden zijn in hun jeugd opgevoed met een nogal dogmatische ideologie, waaruit ze proberen los te komen. Wie de boeken gelezen heeft weet dat ze in een andere werkelijkheid terecht komen. In eerste instantie slagen ze er allebei in een zinvolle bezigheid te vinden. In tweede instantie ontspint zich een tweede, surrealistische, wereld waarin ze uiteindelijk uiteindelijk weten te transformeren.
Ype de Boer is filosoof en zo beschouwt hij Murakami’s personages ook. Dit wil niet zeggen dat het voor niet-filosofen moeilijk zou zijn de redenering te volgen. Het is bijzonder interessant te lezen hoe wij onszelf kunnen leren kennen door zelfreflectie. Wie denkt dat het toppunt van levenskunst harmonie zou zijn, doet er goed aan dit boek te lezen en zelf eens te gaan nadenken over de stelling of gespletenheid misschien wel eens een opmaat zou kunnen zijn voor transformatie en ontwikkeling.
Murakami en het gespleten leven is eldorado voor de liefhebber van het werk van Murakami! Het is van het begin tot het einde een feest van herkenning en verdieping. Ik weet niet of het handig is dit boek eerst te gaan lezen voor het werk van Murakami zelf. Het spreekt misschien meer aan wanneer je wat van zijn personages hebt leren kennen en ook zijn mooie schrijfstijl hebt kunnen proeven.
—
Eerder verschenen op Met de neus in de boeken
