Een en al raadsels
[Recensie] De Noor Knut Hamsun (1859 – 1952) is een schrijver die een inspiratiebron is geweest voor vele grote auteurs, zoals Thomas Mann en Franz Kafka (en vele anderen). In 1920 won hij de Nobelprijs voor de literatuur. Zelfs na de oorlog merkte Thomas Mann op dat die prijs nooit naar iemand was gegaan die hem meer had verdiend.
Zelfs na de oorlog ja, dat zegt wel wat. Want Hamsun’s reputatie kreeg een flinke deuk door zijn nazi-sympathieën die hij niet onder stoelen of banken stak. Hij was te gast bij Goebbels en Hitler en condoleerde de Duitsers na het overlijden van laatstgenoemde. Hij kreeg na de oorlog een forse financiële straf opgelegd. Zijn reputatie had eronder te lijden. Het hoe en waarom hiervan is niet echt duidelijk geworden. Men weet het aan dementie, maar ook zijn recalcitrante karakter kan een rol hebben gespeeld. Velen hebben zich het hoofd erover gebroken, zonder tot een afdoende verklaring te kunnen komen,
Deze vlek is in de loop der tijd wel wat vervaagd en inmiddels is de waardering voor zijn kwaliteiten als auteur weer als vanouds.
Vreemde vogel zorgt voor opschudding
Mysteriën is het tweede boek, uitgaande van de chronologie van zijn werk, dat in Nederlandse vertaling is verschenen. Het is in 2009 opnieuw uitgebracht, vertaald door Marianne Molenaar.
Het speelt zich af aan het einde van de 19e eeuw in een klein Noors kustplaatsje. Op een dag verschijnt daar Johan Nilsen Nagel, een vreemde vogel, gekleed in een opvallend geel pak. Wat de reden is van zijn komst zal een raadsel blijven. Hij neemt zijn intrek in een hotel.
Het gele pak is niet het enige dat opvallend is aan hem. Hij sluit vriendschap met Minuut, de dorpsgek, strooit met geld, is overal haantje de voorste met zijn verhalen en hij vertoont bovenmatige interesse in een recent sterfgeval. Op verschillende manieren probeert hij te imponeren. Nagel leest kranten (of doet alsof), hij krijgt telegrammen (die hij aan zichzelf heeft gestuurd) en hij wekt de indruk een gefortuneerd man te zijn.
Bijna op slag raakt hij verliefd op Dagny. Dat is een lastig verhaal, zij is al verloofd, maar heeft ook als één van de eersten door dat hij een praatjesmaker is. Nagel doet van alles om haar liefde te winnen, betrekt daar een andere vrouw in, de iets oudere Magda. De vrouwen contrasteren flink, iets wat vaker voorkomt in het werk van Hamsun. Maar één ding hebben ze gemeen: ze moeten niets van zijn avances hebben. Deze dubbele nederlaag is te veel voor Nagel.
Vertrouwde thema’s
In Mysteriën komen verschillende thema’s aan bod die in zijn latere werk vaker zullen voorkomen. Nagel is een buitenstaander, iemand die bijna wanhopig probeert om geaccepteerd te worden. Ook het leven in een kleine gemeenschap is herkenbaar, net als de twee vrouwen die, zoals Hamsunkenner Amy van Marken beschreef, laveren tussen de “grote liefde” en “pragmatische berekening.” Ook een opvallende figuur als dorpsgek Minuut komt in zijn latere werk in (enigszins) afwijkende gedaanten terug.
Stilistisch is Mysteriën een wonderlijk samenraapsel. Het is geregeld lyrisch, met name in de passages waarin Nagel zijn gevoelens voor Dagny en later Magda uit. Dat wordt afgewisseld met dialogen die geregeld nogal absurd aandoen. En, nogal vernieuwend in die tijd, zijn er lange passages van “stream of consciousness” of gedachtestroom.
De verteller is alwetend en richt zich soms tot de lezer. “Maar laten we niet op de dingen vooruitlopen…” Het lijkt er sterk op dat Hamsun die verteller soms gebruikt voor persoonlijke doeleinden. Zoals in de passages waarin Nagel neerbuigend doet over grote schrijvers als Tolstoi en Ibsen. Afgunst? Wie zal het zeggen, maar het heeft er alle schijn van.
Onbetrouwbare hoofdpersoon
Het meest fascinerend aan Mysteriën is de hoofdpersoon. Een praatjesmaker, een bluffer, een fantast, maar wel één met een dubbele bodem. In zijn vioolkist zit geen viool, wel zijn vuile goed. Hij wekt enerzijds de indruk de viool te kunnen bespelen, anderzijds lijkt dat schijn, zeker als hij publiekelijk ontkent dat hij daartoe in staat is. Tot hij op zeker moment, min of meer gedwongen, het instrument te bespelen en dat wonderwel goed doet.
Ander voorbeeld. Hij wekt de indruk gefortuneerd te zijn en ontkent het tegelijk. Als hij de hotelrekening moet betalen raakt hij in paniek: zijn portemonnee is leeg. Althans, zo lijkt het, tot de waard een vakje ontdekt waarin meer dan genoeg geld zit. Tot opluchting van vooral Nagel zelf die een grote schande bespaard blijft.
Nagel is een onbetrouwbare hoofdpersoon, maar onduidelijk blijft of dat met opzet zo is of dat hij niet beter weet. Het is een van de vele raadsels die in Mysteriën onopgelost blijven.
Groot schrijver, maar…
De titel dekt de lading volkomen, dat lijdt geen twijfel. Hamsun heeft laten zien dat hij een bijzondere en vernieuwende auteur was, iets wat door veel andere schrijvers, onder wie James Joyce, Thomas Mann, Henry Miller en vele anderen, is onderkend.
Zonder zijn verderfelijke gedweep met de nazi’s zou hij, zonder terughoudendheid, tot de groten der literatuur worden gerekend. Dat is terecht en dat zou hem ook toekomen, maar er is altijd die hele grote maar, de niet uit te wissen enorme schandvlek op zijn blazoen.
—
Eerder verschenen op jkleest.nl
